ایران، بریکس و عصر پساقطبی

دیپلماسی ایرانی: در نشست اخیر بریکس در آفریقای جنوبی، اعضای اصلی بریکس عضویت ایران را به همراه پنج کشور دیگر در این مجموعه پذیرفتند و از اعضای جدید دعوت کردند تا ابتدای ماه ژانویه 2024 مقدمات لازم برای عضویت کامل در این مجموعه را فراهم کنند. اتفاقی که بیانگر ظهور قطب های جدید در عصر پسا تک قطبی است. در این رابطه خانم دکتر ماندانا تیشه یار، عضو هیات علمی گروه مطالعات منطقه ای موسسه اکو در دانشگاه علامه طباطبائی گفت وگویی را با شفق اِردم از سایت خبری – تحلیلی جهان متحد (United World) در ترکیه انجام داده که این گفت وگو به طور اختصاصی در اختیار دیپلماسی ایرانی قرار گرفته است. در ادامه مشروح این گفت وگو را می خوانید:

شاهد آن هستیم که ایران به تازگی در حال نزدیکتر شدن به بریکس است. در نشست اخیر بریکس، ایران دعوت شد تا به عضویت این نهاد درآید. دلیل این امر چیست؟

در سطح بین المللی روندهای تازه ای در حال شکل گیری هستند. این روندها زمینه را برای افزایش بازیگری برخی واحدهای سیاسی فراهم می کنند. اگرچه ایران در سال های گذشته به علت تحریم های ناعادلانه اقتصادی کمتر توانسته بود که فرصتی برای ایفای نقش در نهادهای بین المللی بیابد، اما ویژگی های سرزمینی این کشور، سبب شده است که همواره مورد توجه قدرت های جهان باشد. ایران سرزمینی پهناور است که از یک سو نقش پل ارتباط شرقی ـ غربی میان آسیا و اروپا همراه با ترکیه را بازی می کند و از سوی دیگر کشوری غنی از منابع انرژی است که در راهگذر شمال ـ جنوب، دو کانون بزرگ انرژی در جهان، یعنی خلیج فارس و دریای خزر را به همدیگر پیوند می دهد. پیوستگی فرهنگی و تمدنی ایران با همسایگان و مناطق پیرامون این کشور نیز اهمیت و جایگاه این کشور را دو چندان کرده است. همچنین جمعیت پرشمار و جوان این کشور و نیز بازارهای مصرف بزرگ آن در چهار گوشه این سرزمین، فرصت های همکاری اقتصادی مهمی را برای دیگر کشورها می تواند فراهم کند. از این رو، ایران به عنوان یکی از گزینه های عضویت در بریکس برگزیده شده است. 

ایران مدتهاست که با تحریم های آمریکا دست و پنجه نرم می کند. این امر بر اقتصاد ایران تاثیر نامطلوبی گذاشته است. با توجه به اینکه بریکس قدرت اقتصادی بزرگی را تشکیل می دهد، آیا این نهاد می تواند جایگزینی برای ایران در برابر فشارهای تحریم اقتصادی از سوی ایالات متحده باشد؟

همانطور که می دانید، تحریم های اقتصادی علیه ایران، به گفته مقامات غربی، سخت ترین تحریم ها علیه یک کشور در طول تاریخ بوده است. در دهه های اخیر ایران همواره کوشیده تا با به چالش کشیدن رویکرد هژمونیک در نظم بین المللی، نسبت به این شرایط اعتراض کند و راه هایی برای کنار گذاشتن تحریم ها بیابد. همکاری دو جانبه میان ایران و دیگر کشورهای جهان، به ویژه همسایگانش، و نیز موفقیت در یافتن سازوکارهای نوین برای تداوم فعالیت های اقتصادی در سطح بین المللی، سبب شده است که ایران همچنان بتواند به حیات اقتصادی خود، البته به دشواری، ادامه دهد. بنابراین، طبیعی است که ایران در همکاری با بریکس به عنوان یک نهاد اقتصادی بین المللی، بیش از هرچیز به دنبال راهکاری برای کاهش فشارهای تحریم های اقتصادی باشد.  

آیا بریکس تنها یک الگو برای همکاری اقتصادی از دید ایران است؟ و یا بریکس برای ایران می تواند معنای سیاسی و امنیتی نیز به همراه داشته باشد؟ 

امروزه منافع و امنیت اقتصادی کشورها با منافع و رویکردهای سیاسی آنها پیوندی نزدیک دارد. ایران به خوبی از گوناگونی رویکردها میان اعضای بریکس نسبت به مسایل منطقه ای و بین المللی آگاه است. از این رو، انتظار ندارد که این نهاد اقتصادی بخواهد مواضع سیاسی در قبال رویدادها و روندهای بین المللی بگیرد. دست کم در چنین برهه ای از زمان، بریکس چنین هدفی را دنبال نمی کند. با اینهمه، تقویت همکاری های ایران و دیگر قدرت های بزرگ جهان در چهارچوب بریکس و افزایش سطح تعاملات اقتصادی، بی تردید می تواند به تقویت منافع و امنیت ملی ایران یاری رساند و فرصتی برای ایفای نقش مهمتر در سطح بین المللی برای این کشور فراهم آورد.

کشور دیگری که به بریکس دعوت شده، عربستان سعودی است. با در نظر گرفتن گفتگوهای اخیر میان ایران و عربستان که به ابتکار چین انجام شد، آیا رویکرد دو کشور نسبت به همکاری با بریکس می تواند مسایل میان ایران و عربستان را برطرف کند؟ 

ایران و عربستان سعودی دو قدرت منطقه ای بزرگ در غرب آسیا هستند. در ماه های اخیر این دو کشور کوشیده اند تا در سه سطح دو جانبه، منطقه ای و بین المللی تنش زدایی کرده و عرصه های نوین مشترکی را برای همکاری تعریف کنند. می دانیم که هر یک از این دو کشور، همپیمانانی نیز در سطح منطقه دارند. از این رو، بهبود روابط میان این دو، می تواند در کل منطقه تحول تازه ای را شکل دهد. در کنار عضویت ایران و عربستان در بریکس، که زمینه همکاری این کشورها را در سطح بین المللی فراهم می آورد، باید به یاد داشته باشیم که ایران به تازگی به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمده و عربستان نیز درخواست عضویت در این سازمان منطقه ای را داده است. به این ترتیب، می توان انتظار داشت که از کنار هم قرار گرفتن ایران و عربستان، الگوهای تازه ای از همکاری در چهارچوب نهادهای منطقه ای و بین المللی شکل گیرد. کوشش چین برای بهبود روابط میان ایران و عربستان در مارس ۲۰۲۳ در چهارچوب این تحولات نوین، بهتر قابل فهم است. از سوی دیگر، حضور چهار قدرت بزرگ تولید کننده انرژی شامل ایران، عربستان، روسیه و امارات متحده عربی در بریکس، می تواند نقش این نهاد اقتصادی بین المللی در آینده سیاست های انرژی در جهان را پررنگتر سازد.

با در نظر داشت جمعیت و قدرت اقتصادی کشورهای عضو بریکس، مدتهاست که گفته می شود بریکس سازمانی در برابر نظم تک قطبی جهانی ایالات متحده است. آیا ایران به بریکس به عنوان راهی برای ساختن جهان چندقطبی نگاه می کند؟

به نظر می رسد که عصر قطب بندی ها رو به پایان است. ما از سده نوزدهم تا کنون شاهد جهان چند قطبی، دو قطبی و تک قطبی بوده ایم. در هر یک از این دوره ها، ابرقدرت ها با گردهم آوردن قدرت های کوچکتر، بلوک هایی را تشکیل داده و نظام های سلسله مراتبی را برای تعریف نظم جهانی برپا کرده اند. اما اینک به عصر پساـقطبی وارد می شویم. در بلوک بندی های نوین، کشورها به خاطر باورهای ایدئولوژیک کنار هم قرار نمی گیرند. آنچه که آنها را ترغیب به همکاری با یکدیگر می کند، منافع مشترک است. تنها در یک جهان پساـقطبی است که می توان دید هند علیرغم همکاری نزدیک با آمریکا و اروپا، همزمان با چین و روسیه نیز در بریکس و سازمان همکاری شانگهای در تعامل است. آنچه که اعضای بریکس را گرد هم آورده، منافع مشترک این گروه از کشورها است. این امر البته به صورت طبیعی موجب شده که هژمونی ایالات متحده به چالش کشیده شود. اما این هدف اصلی از تشکیل بریکس نبوده است. به این ترتیب، می توان انتظار داشت که در آینده واحدهای سیاسی به جای تشکیل بلوک بندی های نظامی، اقتصادی و یا امنیتی، روی به تشکیل مناطق نوین بیاورند. در این مناطق، قدرت ها با سطوح گوناگون توسعه یافتگی به صورت مکمل یکدیگر به تعامل و همکاری می پردازند و نظم میان آنها کمتر به صورت هرمی شکل و از بالا به پایین خواهد بود. با توجه به نسبی شدن مفهوم «منطقه» می توان گفت که مناطق نوین، نه بر مبنای جغرافیایی، بلکه در چارچوب منافع و هویت های مشترک نوینی که ملت ها و دولت ها با یکدیگر تعریف می کنند، شکل خواهند گرفت. بریکس یکی از نمونه های خوب یک منطقه اقتصادی است که اعضای آن در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین حضور دارند، اما توانسته اند منافع و هویت نوین مشترکی را میان خود تعریف کنند. 

رویکرد ایران نسبت به ارزهای جایگزین دلار در مبادلات بین المللی چیست؟

ایران در دهه های اخیر همواره در سیاست خارجی خود نفی هر گونه سلطه از سوی ابرقدرت ها را مورد تاکید قرار داده است. این سلطه می تواند به صورت های سیاسی، نظامی، اقتصادی و حتی فرهنگی باشد. حفظ استقلال کشورها و روابط عادلانه میان واحدهای سیاسی، همواره مورد تاکید سیاستگذاران عرصه روابط خارجی در ایران بوده است. اما این تنها ایران نیست که چنین رویکردی را به ویژه در عرصه اقتصاد سیاسی بین الملل دنبال می کند. هم اکنون هند با ۱۷ کشور جهان در حال همکاری اقتصادی بر پایه واحد پول آن کشور یعنی روپیه است. چین نیز استفاده از یوان برای تبادلات اقتصادی را آغاز کرده است. و البته روسیه نیز به ویژه از آغاز بحران اوکراین، کوشش می کند تا از وابستگی اقتصادی خود به دلار بکاهد. بنابراین، یکی دیگر از ویژگی های جهان اقتصادی آینده، می تواند تنوع در ارزهای مورد استفاده در بازارگانی میان کشورها باشد.