ابعاد همکاری آذربایجان و اسرائیل

نویسنده: ولادیمیر ساژین

دیپلماسی ایرانی: در روزهای 30 تا 31 مه، اسحاق هرتزوگ به آذربایجان سفر رسمی داشت. ناظران به نمادگرایی در این واقعیت اشاره می کنند که روسای جمهور دو کشور در باکو ملاقات کردند – پسران روسای جمهور حیدر علی اف و هیم هرتزوگ که روابط دوجانبه را پایه ریزی کردند. اسحاق هرتزوگ در اولین روز این سفر با الهام علیاف به صورت تنها و در قالب گسترده با هیات های نمایندگی دو کشور دیدار و گفت و گو کرد.

پس از گفت وگو، روسای جمهوری آذربایجان و اسرائیل بیانیه هایی را برای مطبوعات صادر کردند که عموما یک ایده کلی از روابط نسبتا نزدیک کنونی میان آذربایجان و اسرائیل ارائه می دهد. اسرائیل یکی از اولین کشورهایی بود که در دسامبر 1991 استقلال آذربایجان را به رسمیت شناخت. در 6 آوریل 1992 روابط دیپلماتیک میان دو کشور برقرار شد. از آگوست 1993، سفارت اسرائیل در آذربایجان فعال است. اما، سفارت آذربایجان در اسرائیل در مارس 2023 افتتاح شد. ناظران چنین تاخیری را با برخی ظرافت های باکو در جهان اسلام که آذربایجان به آن تعلق دارد، مرتبط می دانند.

در سال های اخیر چیزهای زیادی تغییر کرده است: اسرائیل پیمان ابراهیم را امضا کرد و روابط خود را با برخی از کشورهای اسلامی احیا کرد، ترکیه روابط دیپلماتیک خود را با اسرائیل احیا کرد. در جنگ 44 روزه آذربایجان و ارمنستان، ایران از ارمنستان حمایت کرد و در این زمینه، روابط باکو و تهران تا حمله به سفارت آذربایجان در تهران به شدت افزایش یافت. این امر باعث فعال شدن همکاری های سیاسی دو کشور شد.

سفرهای اخیر بنی گانتز و الی کوهن که مسیرهای اصلی روابط دوجانبه را مشخص کرد، انگیزه جدیدی برای حرکت به مرحله جدیدی از روابط با آذربایجان ایجاد کرد. نقش آذربایجان در فعالیت های سیاسی و دیپلماتیک اسرائیل در اوراسیا نشان می دهد که این باکو بود که به عنوان مکان دائمی برای ملاقات های رسمی سفرای اسرائیل در کشورهای اوراسیا انتخاب شد.

در سال های اخیر، تجارت میان دو کشور افزایش قابل توجهی داشته است. بیش از 140 شرکت از اسرائیل در آذربایجان فعالیت می کنند و ارتباطات تجاری حوزه های بسیاری را در بر می گیرد – از انرژی، همکاری نظامی – فنی، کشاورزی، مدیریت آب گرفته تا علم، آموزش و فرهنگ. انرژی یکی از زمینه های اصلی همکاری است. اسرائیل 40 درصد نفت خود را از آذربایجان وارد می کند. نفت و فرآورده های نفتی از طریق بندر جیهان ترکیه از طریق خط لوله نفت باکو – تفلیس – جیهان به اسرائیل تحویل داده می شود. اسرائیل همچنین، به تجربه متخصصان آذربایجانی در زمینه اکتشاف و تولید نفت و گاز در خشکی و فراساحل علاقه مند است. چندی پیش، ذخایر بزرگ گاز دریایی در این کشور کشف شد و شرکت های تخصصی آذربایجان در آنجا منتظر کار اکتشاف مشترک هستند. پروژه های همکاری در کشورهای ثالث در حال توسعه هستند.

کشاورزی مهمترین شاخه اقتصاد آذربایجان است که امنیت غذایی این کشور را تضمین می کند. همکاری در این زمینه با اسرائیل، کشوری که در تولید محصولات کشاورزی به نتایج بالایی رسیده و بیابان ها و باتلاق ها را به باغ ها و زمین های شکوفا تبدیل کرده، مورد توجه باکو است. در اینجا، کار مشترک در دو جهت است: کشاورزی و آبیاری مربوط به مدیریت منابع آب.

آذربایجان با شرکت های اسرائیلی در تولید بذرهای پربازده محصولات سبزیجات و میوه، کار گزینش، تشکیل مزارع گلخانه ای هوشمند و دامپروری بسیار پربازده همکاری می کند. اسرائیل در نظر دارد، فناوری های منحصر به فردی را در اختیار آذربایجان قرار دهد که امکان چند برابر شدن عملکرد گندم را فراهم می کند و انتظار می رود، تولید غلات را تا حدی افزایش دهد که امکان صادرات آن را فراهم کند.

بر کسی پوشیده نیست که برای اجرای چنین طرح هایی برای نوسازی بخش کشاورزی به آب نیاز است. اسرائیل تجربه منحصر به فردی در مسائل مدیریت آب دارد. در سال 2022، دو شرکت آذربایجان و اسرائیل که متخصص در مدیریت منابع آب هستند، سندی مبنی بر ایجاد یک پلت فرم همکاری جدید برای انتقال بهترین شیوه های اسرائیل به آذربایجان، گسترش قابلیت های فناوری و معرفی ابزارهای نوآورانه امضا کردند. سیستم های اسرائیلی برای تصفیه آب، نظارت و تحویل به مصرف کننده از بهترین ها در جهان محسوب می شوند و اکنون، در کشورهای مختلف اروپا و آسیا به طور گسترده، استفاده می شود.

آذربایجان با توجه به کاهش ذخایر آبی، فرسایش خاک و بحران جهانی که موضوع امنیت غذایی را به منصه ظهور رسانده است، امروز بیش از هر زمان دیگری، به تجربه اسرائیل در بخش آب نیاز دارد. اسرائیل همچنین، در توسعه فناوری های نمک زدایی و تصفیه آب در جهان پیشتاز است. این کشور با تولید 108 میلیون متر مکعب آب شیرین در سال، بزرگترین کارخانه آب شیرین کن دریایی جهان را در خود جای داده است. به لطف استفاده از آب شیرین کن ها، امروزه، اسرائیل به طور کامل، آب شهرها را تامین می کند و بیش از 80 درصد زمین های کشاورزی در این منطقه از خاورمیانه از آب بازیافتی استفاده می کنند.

پزشکی و بهداشت نیز در دستور کار مذاکرات هیئت های آذربایجان و اسرائیل بود. بر اساس نتایج کار، طرح همکاری میان وزارت بهداشت آذربایجان و وزارت بهداشت اسرائیل در زمینه بهداشت و علوم پزشکی برای سال های 2023-2028 میلادی به تصویب رسید. این سند استفاده از فناوری های نانو و استفاده از فناوری های هوشمند پیشرفته را در مراقبت های بهداشتی آذربایجان ارائه می کند. وزرای بهداشت دو طرف در خصوص بهبود روند آموزش کادر پزشکی تبادل نظر کردند.

گردشگری یکی دیگر از حوزه هایی است که نه فقط سطح بالای روابط میان کشورها را در سطح دولتی را نشان می دهد، بلکه نشان دهنده نگرش خیرخواهانه دو ملت نسبت به یکدیگر است. این هم در باکو و هم در بیت المقدس قابل درک است. در مارس 2022، افتتاح دفتر گردشگری آذربایجان در تل آویو انجام شد. در بخشی از مراسم افتتاحیه، توافقنامه ای میان رهبری آژانس دولتی گردشگری آذربایجان و وزارت گردشگری اسرائیل امضا شد. طرفین بر ایجاد هماهنگی میان انجمن های مسافرتی و آژانس های مسافرتی دو کشور توافق کردند. از این رو، وعده داده شده که مسیرهای اکولوژیکی، دیجیتالی، تفریحی و همچنین، راه برای مکان های میراث ملی و فرهنگی یهودیان هموار شود.

امنیت سایبری در دنیای دیجیتالی امروزی بخش اساسی از امنیت ملی دولت هاست. به همین دلیل، روسای جمهوری آذربایجان و اسرائیل به این موضوع توجه کردند. آذربایجان روی تجارب اسرائیل در این زمینه با فناوری پیشرفته حساب می کند.

همکاری نظامی و نظامی – فنی یک ماده ویژه همکاری میان آذربایجان و اسرائیل است. همکاری نظامی – فنی دو کشور سابقه ای نزدیک به 20 سال دارد. در سال 2004 قراردادی برای تامین تسلیحات اسرائیلی ساخت ترکیه به آذربایجان امضا شد. در سال 2009، شرکت دفاعی اسرائیلی Elbit Systems یک دفتر نمایندگی در آذربایجان افتتاح کرد. در همان سال، آذربایجان با یک شرکت اسرائیلی برای تولید هواپیماهای بدون سرنشین وارد سرمایه گذاری مشترک شد. این شرکت با نام شرکت آزاد سیستم، 51 درصد متعلق به آذربایجان است. در مارس 2011، کارخانه های این شرکت تولید وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین (UAVs) Orbiter و Aerostar را آغاز کردند.

در سال 2012، خرید تجهیزات نظامی آذربایجان از اسرائیل به بیش از 1.6 میلیارد دلار افزایش یافت و تا سال 2016، حجم تسلیحات ارسال شده به آذربایجان از اسرائیل به 6 میلیارد دلار افزایش یافت. جایگاه اول در میان محموله های نظامی اسرائیل به باکو را پهپادها اشغال کرده اند. طی 10-14 سال گذشته، نیروهای مسلح آذربایجان تقریبا به طور کامل، به پهپادهای اسرائیلی مجهز شده اند و در سال گذشته، وضعیت تا حدودی، به سمت تنوع بخشیدن به منابع خارجی و عمدتا، ترکیه ای پهپادها شروع به تغییر کرده است.

ارتش آذربایجان همچنین به تفنگ های تهاجمی اسرائیلی تاوور تار-2، مسلسل های یوزی، مسلسل های سبک نقف، سامانه های موشکی ضد تانک اسپایک و LAHAT (ATGMs)، سیستم های موشک پرتاب چندگانه Lynx (MLRS)، مسلسل های 155 میلی متری خود چرخ دار مجهز است. آذربایجان اولین و تنها کشوری بود که اسرائیل سامانه های موشکی عملیاتی تاکتیکی را با موشک بالستیک تک مرحله ای سوخت جامد LORA در اختیار این کشور قرار داد.

اسرائیل همچنین، تعدادی ایستگاه راداری مدرن (RLS)، سامانه های موشکی ضد هوایی Barak-8 (SAM)، قایق های مرزی و ناوهای موشکی را به آذربایجان تحویل داد. شرکت اسرائیلی Elbit Systems تانک های T-72 و T-55 آذربایجانی ساخت روسیه و همچنین BMP-2 را مدرنیزه کرده است. اسرائیل همچنین، منبع ناوگان جدید آذربایجان در دریای خزر است.

نکته قابل توجه این است که Azerkosmos و اپراتور ماهواره ای اسرائیلی Spaceco در خصوص همکاری طولانی مدت در زمینه عملیات مشترک ماهواره های مخابراتی اسرائیل بر فراز خاورمیانه، اروپا، امریکای شمالی و افریقا به توافق رسیده اند.

عامل ایران در روابط آذربایجان و اسرائیل همیشه یک طرف ثالث به طور نامرئی حضور دارد. از یک سو، بر اساس دکترین نظامی – سیاسی ایران، امریکا دشمن اصلی آن اعلام شده و اسرائیل در جدول رده بندی دشمنان ایران پس از امریکا در جایگاه دوم قرار دارد. از سوی دیگر، ایران و آذربایجان در تاریخ، مذهب، مشکلات ملی و در نهایت، در مجاورت جغرافیایی اشتراکات زیادی دارند. با توجه به این شرایط، اسرائیل و آذربایجان برای ایران از اهمیت خاصی برخوردار هستند.

تمامی اقدامات اسرائیل در منطقه و جهان و همچنین، تماس های اسرائیل با سایر کشورها، در درجه اول همسایه ها توسط تهران موشکافانه تحلیل می شود و واکنش منفی به دنبال دارد. سفر رئیس جمهوری اسرائیل به باکو البته از چشم ایران دور نماند. اما، این بار، با وجود چنین اظهاراتی، واکنش تندی از سوی ایران مشاهده نشد. درست است، ناصر کنعانی در شبکه های اجتماعی خود نوشت که فعالیت منطقه ای رژیم صهیونیستی از چشم جمهوری اسلامی دور نمی ماند. بدیهی است که وی به سفر اسحاق هرتزوگ به آذربایجان اشاره کرده است.

احتمال دارد که تهران با در نظر گرفتن موفقیت فعالیت های سیاست خارجی خود در منطقه خاورمیانه، تصمیم به تشدید اختلافات خود با آذربایجان گرفته باشد. رسانه های گروهی اسرائیلی توجه خوانندگان را به مسئله ایران معطوف می کنند. شیمون بریمن، کارشناس علوم سیاسی اسرائیلی، می گوید که در تمام نشریات اسرائیلی تاکید شده که این دیدار در مجاورت ایران انجام شده است. وی خاطرنشان می کند: "کشور ما به خوبی می داند که توسعه روابط اسرائیل و آذربایجان را نمی توان جدا از عامل ایران در نظر گرفت. کشور ما مجبور است، به فراخوان های آشکار رهبری ایران برای نابودی اسرائیل پاسخ دهد." او می گوید: "اما، دوره دیگری در تاریخ روابط با ایران وجود دارد. کشورهای ما در دهه 1960 و 1970 همکاری بسیار خوبی داشتند. هیچ نگرش منفی نسبت به مردم شگفت انگیز ایران در اسرائیل وجود ندارد. ما خوشحال خواهیم شد که با ایران تجارت کنیم، به عنوان توریست به آنجا سفر کنیم، روابط با این کشور را توسعه دهیم. مایه تاسف است که ایران راه دشمنی با کشور ما را انتخاب کرده است. متاسفانه، ایران نمی خواهد بفهمد که همکاری آذربایجان و اسرائیل، از جمله در مجتمع نظامی – صنعتی، علیه ایران نیست. هدف آن تقویت امنیت آذربایجان و تامین منافع دوجانبه ماست. این یک اتحاد تدافعی است نه تهاجمی."

شاید اینطور باشد. اما ایران و آذربایجان 670 کیلومتر مرز مشترک دارند و شایعاتی مبنی بر اینکه اسرائیل از همسایه شمالی ایران به عنوان سکوی پرتاب برای عملیات مخفیانه استفاده می کند، از مدت ها پیش منتشر شده است. در سال 2022، حسین امیرعبداللهیان اسرائیل را به حضور در سراسر آذربایجان متهم کرد.

در حقیقت، در برخی مطالعات تحلیلی، ادعا می شود که آذربایجان در قفقاز در جناح شمالی جمهوری اسلامی ایران جای پای اسرائیل را تشکیل می دهد و نقش یک سکوی بالقوه را بازی می کند که در صورت بروز درگیری، اسرائیل می تواند، از طریق آن، عملیات علیه ایران انجام دهد. به گفته برخی از محققان، در دهه 1990، با موافقت باکو، اسرائیلی ها ایستگاه های شنود الکترونیکی و جمع آوری اطلاعات را در امتداد مرز ایران و آذربایجان برقرار کردند.

در این میان، به نظر می رسد که امروز، تهران تمایلی به رویارویی سخت با باکو ندارد. اسنادی که اپوزیسیون ایران به دست آورده، گواه این موضوع است.

در این میان، برخی از اقدامات باکو به عنوان تهدید جدی تعریف می شود. از سوی دیگر، استدلال می شود که مشکلات کنونی با تجدید نظر در روابط با آذربایجان به افزایش خصومت از سوی این کشور منجر می شود. در حال حاضر، باید بپذیریم که روابط میان باکو و تهران جای تامل دارد. حداقل به دلیل توسعه و تعمیق روابط آذربایجان و اسرائیل. در این میان، باید به بی میلی باکو و تهران برای پیچیده کردن روابط دوجانبه امروز توجه کرد.

سفر رسمی اسحاق هرتزوگ به آذربایجان نقطه عطف مهمی در توسعه بیشتر روابط دو کشور بود. در نتیجه این سفر، می توان بیان کرد که آذربایجان و اسرائیل در 30 سال گذشته، روابط قوی و دوستانه ای برقرار کرده اند که به یک اتحاد استراتژیک تبدیل شده است. این اتحاد، بر اساس تفاهم و همکاری مشترک در مورد مسائل مختلف بین المللی در جهان و منطقه شکل گرفته است که البته، بر اوضاع نظامی – سیاسی قفقاز جنوبی و خاورمیانه تاثیرگذار بوده و خواهد بود.

منبع: مژدونارودنایا ژیزن (روسیه) / تحریریه دیپلماسی ایرانی