دیپلماسی هوش مصنوعی چالش‌ها و راهبردهای جمهوری اسلامی ایران

دیپلماسی ایرانی: کتاب «دیپلماسی هوش مصنوعی چالش‌ها و راهبردهای جمهوری اسلامی ایران» نوشته دکتر اعظم ملایی و دکتر مجید کافی در اردیبهشت 1402، از سوی مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه منتشر شد. این اثر که حاصل چندین سال مطالعه و پژوهش نویسندگان در حوزه بین رشته ای سیاست خارجی و هوش مصنوعی است، رویکردی نوین، خلاقانه و منحصر به فرد به نسل نوظهور دیپلماسی هوش مصنوعی دارد و می کوشد راهبردها و راهکنش‌های عملیاتی جهت مواجهه ج.ا. ایران با این نسل نوین معرفی و ارائه کند.

نویسندگان این کتاب در تشریح دلایل و اهمیت پرداختن به مبحث نوین دیپلماسی هوش مصنوعی، بر این نکته تأکید دارند که در سال‌های اخیر با نسل‌های جدیدی از دیپلماسی مانند دیپلماسی سایبری، دیجیتال و شبکه‌ای مواجه بوده‌ایم که هر یک ایجاد تحولاتی خاص در عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی را می‌طلبیدند. در حالیکه نخبگان علمی و اجرایی عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی کشورمان همچنان در حال آمادگی و انطباق با این نسل‌های جدید هستند، فناوری نوین دیگری تحت عنوان «هوش مصنوعی» پا به عرصه ظهور گذاشته که کاربردها و اثرات آن بسیار فراتر از نسل‌های قبلی است و همین مسأله معمای جدیدی را پیش روی دستگاه سیاست خارجی کشورها در سراسر جهان گذاشته است.

در این راستا، یکی از رایج‌ترین مباحثی که در قرن بیست و یکم مطرح می شود، این است که «در آینده‌ای نزدیک، «داده‌‌ها» جای «نفت» را‌ می‌‌گیرند و هر کشوری که‌ می‌‌خواهد در عرصه بین المللی پیشتاز باشد، باید بر داده‌‌ها، الگوریتم‌‌ها و به طور کلی فناوری هوش مصنوعی تسلط داشته باشد». 

بدین ترتیب هوش مصنوعی در حال تبدیل شدن به یکی از ابعاد جدید قدرت در نظام بین المللی است و این امر‌ می‌‌تواند به ساختار مرکز- پیرامونی که ناشی از شکاف تکنولوژیکی است، عمق بیشتری ببخشد. هر چند این تکنولوژی نو ظهور‌ در مقطع کنونی بیشتر در زمینه های آموزشی، کشاورزی، بهداشت و پزشکی و همچنین تجهیزات نظامی مورد استفاده قرار گرفته، اما بی شک صحنه عملیاتی آن به زودی گسترش می یابد و عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی کشورها را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. 

از این رو، تغییر توازن قدرت بواسطه پیشتاز شدن برخی کشورها در حوزه نسل‌های جدید دیپلماسی را باید امری بسیار مهم و شاید هشدار و تهدیدی جدی تلقی کرد که زمینه‌‌‌‌‌‌های جدید سلطه را فراهم می‌کند و طبعاً مواجهه با آن نیازمند برنامه ریزی و تدوین راهبرد‌‌های دقیق است. بنابراین اتخاذ رویکرد علمی در عرصه دیپلماسی و تلاش برای همسو نمودن دستگاه وزارت امور خارجه و دیپلمات‌ها با تحولات علمی و فناورانه روز از جمله اولویت‌‌‌‌‌‌های مهم برای همه کشورهایی است که می کوشند در رقابت‌های بین المللی پیشتاز باشند و موفقیت در این امر می‌تواند جایگاه و موقعیت کشور‌‌ها را در دهه‌‌‌‌‌‌‌‌های پیش رو به نحو بارزی تغییر دهد. 

چنین چشم اندازی از آینده عرصه دیپلماسی و سلسله مراتب قدرت در عرصه بین المللی، این ضرورت را ایجاد می کند که نخبگان علمی و دانشگاهی و همچنین تصمیم سازان و مجریان حوزه دیپلماسی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان یک کشور قدرتمند منطقه ای و داعیه دار تمدن ایرانی – اسلامی، آگاهی و درک درستی از این قضیه داشته باشند که کاربردهای هوش مصنوعی در عرصه سیاست خارجی چیست؟ چه تأثیراتی بر ساختار و مناسبات بین المللی دارد و تا چه اندازه‌ می‌‌تواند انقلابی در حوزه سیاست خارجی و نحوه تصمیم گیری سیاست گزاران ایجاد کند؟ مکانیسم‌های اجرای هوش مصنوعی در عرصه دیپلماسی چه هستند و فراگیر شدن این تکنولوژی چه چالش‌ها و فرصت‌هایی برای جمهوری اسلامی ایران در پی خواهد داشت؟

اینها برخی از سؤالاتی است که در کتاب «دیپلماسی هوش مصنوعی، چالشها و راهبردهای ج. ا. ایران» به آنها پرداخته شده است. نویسندگان این کتاب می‌‌کوشند در جهت کمک به دستگاه دیپلماسی کشور برای عقب نماندن از رقابت‌‌‌‌‌‌‌های علمی بین المللی و همسو شدن با تحولات جدید عرصه دیپلماسی، مبانی، اهداف، کارکردها و در یک کلام چالش‌ها و فرصت‌‌های دیپلماسی هوش مصنوعی را تشریح‌ ‌کنند، استراتژی‌های تدوین شده توسط کشور‌‌های مختلف را مورد بررسی و مداقه قرار دهند و راهبرد‌‌های لازم برای برتری و پیشتازی دستگاه دیپلماسی ایران در حوزه هوش مصنوعی را ارائه ‌دهند. 

برای دستیابی به این مهم، کتاب حاضر در قالب چهار فصل به نگارش درآمده است؛
فصل نخست به عنوان تمهید نظری، به تعریف تاریخچه و مفهوم هوش می‌پردازد و اثرات آن بر تغییر مفهوم قدرت، رابطه ساختار و کارگزار و هویت در عصر هوش مصنوعی را تحلیل می کند. مکانسیم اثرگذاری این فناوری بر ساختار تصمیم گیری در عرصه سیاست خارجی، سناریوهای محتمل در مواجهه دیپلماسی با انقلاب هوش مصنوعی در کنار مباحث جالبی پیرامون انواع بازی‌های دیپلماسی و ربات‌های دیپلمات ساخت کشورهای مختلف، از دیگر مطالبی هستند که در فصل نخست کتاب به آنها پرداخته شده است.

فصل دوم به بررسی نسل‌های مختلف دیپلماسی(از دیپلماسی باستان تا دیپلماسی هوش مصنوعی)، ابعاد نسل نوین دیپلماسی و تأثیرات هوش مصنوعی بر ابزارها، محیط و دستور کار‌‌های دیپلماسی اختصاص دارد. وظایف دیپلمات‌ها در عصر پیشتازی هوش مصنوعی و همچنین چالش‌‌‌‌‌‌های دیپلماسی هوش مصنوعی نیز در فصل دوم مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند.                                                                       

فصل سوم استراتژی کشور‌‌‌‌‌‌‌های پیشرو در استفاده از هوش مصنوعی را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. در این فصل نویسندگان ضمن طرح و بررسی اسناد راهبردی هوش مصنوعی 10 کشور برتر در حوزه هوش مصنوعی(آمریکا، چین، انگلیس،ژاپن، اتحادیه اروپا، روسیه و ...)، وضعیت جمهوری اسلامی ایران در این حوزه و مراحل تدوین اسناد راهبردی و نقشه راه هوش مصنوعی در کشور را هم تحلیل و ارزیابی نموده اند. 

در فصل چهارم؛ که در واقع فصل کلیدی کتاب حاضر است، نویسندگان با بهره گیری از روش سوات (SWOT)  و ماتریس «کیو اس پی ام» که در قالب آنها از خرد جمعى و اجماع نظر برخی از نخبگان و اساتید برجسته روابط بین الملل و مدیران ارشد کشور نیز استفاده شده، به تـجـزیـه و تحلیل‌‌هاى راهبردى پرداخته و در نهایت با بـهـیـنـه سـازى و اولویت بندی راهـبردهای مطرح شده، اقداماتی که لازم است جمهوری اسلامی ایران برای بهره گیری از هوش مصنوعی در عرصه سیاست خارجی انجام دهد را مشخص کرده‌اند.  

نویسندگان این اثر ادعایی پیرامون جامع و مانع بودن راهبردها و راهکنش‌‌های ارائه شده در این پژوهش ندارند و راه را برای نقدها و نظرها و افزودن موارد جدید و متعدد دیگر باز‌ می‌‌دانند، اما به سهم خود کوشیده‌اند نسل نوظهور و کمتر شناخته شده «دیپلماسی هوش مصنوعی» و ابعاد و پیامد‌‌های آن را بررسی کنند و مقدمات علمی و تحلیلی را به گونه‌ای فراهم سازند که بر اساس آن جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای، آمادگی مواجهه با تحولات نوظهور را داشته باشد و تصمیم سازان کشور بتوانند با دستی پر و با آگاهی و شناخت نسبت به این مقوله برای پیشتازی ایران در آن تلاش کنند. 

در شرایطی که هنوز قدرت‌‌های بزرگ نیز در حال طی مراحل آزمایشی در حوزه دیپلماسی هوش مصنوعی هستند و شکاف علمی و اجرایی در این زمینه هنوز چندان عمیق نشده است، این اثر با تحلیل تحولات سیاسی- امنیتی ناشی از هوش مصنوعی، برشمردن سرعت و سطح پیشرفت رقبا در این حوزه و در نهایت ارائه راهکار‌‌های عملیاتی جهت پیشتاز شدن ایران در حوزه دیپلماسی هوش مصنوعی، راه را برای فاصله گرفتن کشورمان از سیاست‌‌‌‌‌‌های تبعی تاریخی و ایجاد یک تغییر استراتژیک در موازنه قدرت منطقه‌ای و جهانی باز‌ می‌‌کند و‌ می‌‌تواند سرآغازی جدید برای احیای دوران شکوه تمدن ایرانی – اسلامی باشد. از سوی دیگر این اثر به واسطه ایجاد پیوند بین فناوری نوظهور هوش مصنوعی و علم دیپلماسی و سیاست خارجی، برای دانشجویان، محققان و اساتید رشته روابط بین الملل نیز مفید و جذاب است و می‌تواند منبعی قابل اتکا برای مطالعات دیپلماسی و سیاست خارجی باشد.