دشمنی‌های واشینگتن با ژوهانسبورگ

دیپلماسی ایرانی: برگزاری اجلاس سران گروه ۲۰ در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی در روزهای ۲۲ و ۲۳ نوامبر ۲۰۲۵ (اول و دوم آذرماه ۱۴۰۴)، رویداد مهم و قابل توجهی در تاریخ مناسبات بین‌المللی آفریقای جنوبی در دوران پسا آپارتاید است. این اولین اجلاس این گروه از زمان تأسیس در ۱۹۹۷ تاکنون در خاک آفریقا بود.

آنچه در این اجلاس، در کنار برگزاری آن در قاره آفریقا جلب توجه کرد، عدم شرکت ایالات متحده در سطح عالی و شایسته اجلاس و مخالفت با بیانیه آن بود.

به‌علاوه با اتمام دوره ریاست آفریقای جنوبی در دسامبر ۲۰۲۵، ایالات متحده از ژانویه ۲۰۲۶ ریاست این گروه را برعهده خواهد داشت. در واقع در اجلاس ژوهانسبورگ، رهبر آفریقای جنوبی باید ریاست گروه را به رهبر ایالات متحده تحویل می‌داد.

آمریکا یک دیپلمات معمولی خود را برای این کار فرستاد و رئیس جمهوری آفریقای جنوبی، این اقدام آمریکا را خلاف پروتکل معرفی کرد و علیرغم مخالفت آمریکا با بیانیه ۱۲۲ ماده‌ای اجلاس، رئیس جمهوری آفریقای جنوبی در ابتدای اجلاس، تصویب آن توسط سران را اعلام داشت. برگزاری اجلاس گروه ۲۰، اوج مناسبات بین‌المللی آفریقای جنوبی به عنوان کنشگری جدّی در صحنه جهانی در سه دهه‌ای است که از پایان نظام تبعیض نژادی موسوم به آپارتاید و جدایی نژادی می‌گذرد. 

چگونه می‌توان نسبت آفریقای جنوبی و روابط بین‌المللی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد؟ این سؤال از آن جهت مهم است که اولاً یکی از مؤثرترین کنشگران جنوب جهانی را مد نظر قرار می‌دهد و سیر تحول کشوری را به نمایش می‌گذارد که از یک نظام مبتنی بر تبعیض نژادی، به یک نظام دموکراتیک و مردم‌سالار تبدیل شده است و ثانیاً این سؤال فقط موضوع کنشگری از خانواده آفریقایی و غیرمتعهد و جنوب جهانی را در کانون توجه قرار نمی‌دهد، بلکه روشن کننده نظام بین‌المللی متحول و متفاوتی است که در طی ۳۰ سال گذشته شکل گرفته و یکی از ویژگی‌های آن، برجسته‌تر شدن فضای عملی قدرت‌های منطقه‌ای، نظیر آفریقای جنوبی است که به مرور در درون نظام بین‌المللی و با بهره‌برداری از ارکان، هنجارها و نهادهای آن توانسته‌اند هم جایگاه خود را ارتقاء دهند و هم نظام بین‌المللی را در حدّ خود، دچار تحول و دگرگونی کنند. به هر جهت، بررسی سؤال طرح شده در گرو بررسی سه موضوع به‌هم پیوسته است:

اول، برآمدن تدریجی آفریقای جنوبی در سطح جهانی، دوم کسب مشروعیت بین‌المللی براساس تعریف نقش و رعایت چارچوب‌ها و سوم مدیریت چالش‌ها ازجمله چالش رابطه با دولت ترامپ است.

آفریقای جنوبی بعد از آپارتاید از ۱۹۹۴ تاکنون به صورت تدریجی، تنها به کنشگری مؤثر در عرصه بین‌المللی ظهور کرده است. ظهور تدریجی و مؤثر آفریقای جنوبی که در برگزاری اجلاس سران گروه ۲۰ در ژوهانسبورگ انعکاس پیدا می‌کند و علیرغم مخالفت آمریکا، تمامی کشورهای عضو در آن شرکت می‌کنند، به دو دلیل قابل عنایت رخ داده است:

دلیل اول، مدیریت شرایط پیچیده داخلی و رسیدن به چارچوبی قابل قبول برای اداره جامعه‌ای است که ده‌ها زخم تبعیض نژادی را بر پیکر خود احساس کرده است. آنچه آفریقای جنوبی را از درون به سطح درخشش بیرونی سوق داده، در واقع یک چارچوب اخلاقی بود که نلسون ماندلا رهبر مبارزات ضد آپارتایدی، طراح و مجری آن بود و آن، جلوگیری از انتقام و تأکید بر بخشش و بازسازی جامعه‌ای زخم خورده با درمان انسجام ملی بود.

این موفقیت که به سادگی به دست نیامد، همراه با دلیل دوم باید مورد مداقه قرار گیرد و آن، باز شدن فضای روابط بین‌المللی بعد از فروپاشی نظام دو قطبی در دسامبر ۱۹۹۱ (آذر ۱۳۷۰) بود. بدین صورت که پایان عصر جنگ سرد، فضای قدرت‌های منطقه‌ای در چهارگوشه جهان را نسبت به گذشته باز کرد و در این فضا بود که آفریقای جنوبی، مسیر کنشگری بین‌المللی خود را طی کرد و مخصوصاً با بهره‌گیری از دیپلماسی چندجانبه، جایگاه خود را به مرور ارتقاء بخشید. در این دوران، هیچ نهاد چندجانبه بین‌المللی را نمی‌توان یافت که آفریقای جنوبی در آن فعال نباشد. فقط سه بار در سال‌های ۲۰۰۶، ۲۰۱۰ و ۲۰۱۸ به عضویت غیردائم شورای امنیت درآمد.

کنشگری بین‌المللی و برآمدن تدریجی جهانی آفریقای جنوبی، در کنار پدیده دیگری باید مورد مداقه قرار گیرد و آن کسب مشروعیت بین‌المللی است. بدین معنا که در سه دهه گذشته تقریباً همه اعضای جامعه بین‌المللی، آفریقای جنوبی را به اصطلاح عامیانه، از نظر چارچوب‌های بین‌المللی قبول دارند و حرف آفریقای جنوبی را جدّی می‌گیرند. در این مدت، آفریقای جنوبی به یکی از مؤثرترین بازیگران عرصه حقوق بشر تبدیل شده است.

اوج این کنشگری حقوق بشری را می‌توان در برخورد قاطع، جدی و مؤثر این کشور با رژیم صهیونیستی از نظر حقوقی، مخصوصاً در شکایت از این رژیم در دیوان دادگستری بین‌المللی مشاهده کرد. البته این تنها مورد مشروعیت بخشی نیست؛ آفریقای جنوبی تعریف روشنی از خود به‌عنوان پلی میان جهان توسعه یافته و در حال توسعه، منتقد به نقش جنوب جهانی، سخنگوی توسعه‌گرایی آفریقایی، غیرمتعهد به قدرت‌های بزرگ در عین تعامل با قدرت‌های بزرگ معرفی کرده است. موضع‌گیری و فاصله‌گرفتن آفریقای جنوبی از روسیه و آمریکا در جنگ اوکراین، مشروعیت بین‌المللی مخصوصاً در جنوب جهانی به این کشور داده است.

آفریقای جنوبی در عین حال با چالش‌های قابل ملاحظه‌ای از نظر بین‌المللی روبروست که عمده‌ترین آن دولت ترامپ است. دولت ترامپ، آفریقای جنوبی را متهم به تبعیض نژادی علیه سفیدپوستان کرده و به تعدادی از سفیدپوستان آفریقای جنوبی پناهندگی اعطا کرده است. همچنین تعرفه‌های سنگین بر واردات آفریقای جنوبی به آمریکا وضع کرده اما به نظر می‌رسد که آفریقای جنوبی در عین دیدگاه‌های آمریکا، تنش با آن کشور را مدیریت کرده است؛ بدین معنی که اهداف بین‌المللی خود را دنبال کرده است.برگزاری اجلاس گروه ۲۰ در ژوهانسبورگ، علیرغم مخالفت آمریکا، بازتابی از این نحوه مدیریت است.