روزهای تسلیحاتی و روابط بین‌المللی

دیپلماسی ایرانی: مؤسسه بین‌المللی صلح استکهلم موسوم به سیپری گزارش سالانه و نسبتا معتبر خود در مورد وضع جهانی هزینه‌های نظامی را اخیراً منتشر و جالب آنکه خلاصه‌ای از این گزارش مفصل را نیز به فارسی در تارنمای خود منتشر کرده است. این گزارش آیینه آماری اوضاع نظامی جهان است که سال‌ها منتشر می‌شود. مرور و بررسی این گزارش به دست‌اندرکاران و تحلیل‌گران امور بین‌المللی ضروری است. این گزارش چه می‌گوید؟ و مهمتر بررسی این گزارش و ودر کنار قراردادن آن با تحولات نظامی، تسلیحاتی و استراتژیک جهانی، چه تصویری از روابط بین‌المللی معاصر ارائه می‌دهد؟ ترکیب «ارقام و آمار» و «تفاهیم» ما را به گزاره‌های قابل ملاحظه‌ای در مورد شرایط کنونی جهانی برساند.

در این گزارش، از لحاظ ارقام و آمار آمده است که جهان در سال ۲۰۲۲، هزینه نظامی بیشتری‌ کرده و ما شاهد رشد ۷ر۳ درصدی هزینه‌های نظامی در جهان هستیم. مجموعه هزینه‌های نظامی در سراسر گیتی بالغ بر ۲۴ر۲ تریلون دلار است. آمریکا با ۸۷۷ میلیارد دلار هزینه کننده اول نظامی دنیاست و معادل ۱۰ کشور بعدی در فهرست پرهزینه‌کنندگان جهانی برای امور نظامی، بودجه اختصاص داده است. چین با ۲۹۶ میلیارد دومین و روسیه با ۸۶ میلیارد سومین هزینه و بعد از آنها کشورهایی مانند هند با ۸۱ میلیارد و عربستان با ۷۵ میلیارد قرار دارند. جالب آنکه اوکراین با ۴۴ میلیارد به ردیف‌های بالای هزینه‌کنندگان نظامی ارتقاء یافته است که نسبت به سال قبل آن کشور ۶۴ درصد افزایش بودجه نظامی را نشان می‌دهد. گزارش بسیار ریز و پر رقم است ولی جالب آنکه در این گزارش آمده که ایران سالانه ۷ میلیارد دلار هزینه کرده است و در مقایسه با کشورهای همتراز بالا نیست. گزارش همچنین به دقت به انواع و اقسام منازعاتی که در سراسر دنیا در جریان است پرداخته شده و هم آنکه در این سیاهه، کاهش چشمگیر کنش و واکنش‌های مربوط به کنترل تسلیحات و کاهش تسلیحات بین قدرت‌های بزرگ و افزایش ظرفیت‌های کیفی هسته‌ای است.

در کنار هم قرار دادن، این آمار که در گزارش سپری منعکس شد، با سایر تحولات استراتژیک جهانی، چند پدیده را روشن می‌کند اول آنکه جهان نظامی‌تر شده است. این نظامی‌تر شدن، هم از بعد کمّی قابل توجه است و هم بعد کیفی. منظور از بعد کیفی، مجموعه انگاره‌ها و نگرشی است. موضوعات و تحولات مختلف و متعدد، نگرشی نظامی‌گری را در دنیا افزایش داده که در رأس آنها جنگ اوکراین است. جنگ اوکراین، نه فقط منازعه‌ای نظامی، در اروپاست، بلکه جنگی با اثرات کیفی جهانی است.پدیده دوم، افزایش قدرت نظامی،‌ به‌عنوان شاخصه‌ای برای کنشگری منطقه‌ای و جهانی است. افزایش بودجه نظامی چین و جالب‌تر، هند، در این راستا قابل توجه است و فراتر، آمریکا می‌پندارد، حفظ برتری جهانی و موفقیت خاص آن کشور در نظام بین‌المللی، منوط به بالا نگاه داشتن وضع نظامی است. در خصوص ارتباط هزینه نظامی با کنشگری منطقه‌ای باید به کشورهایی مانند کره جنوبی، اندونزی و نیجریه هم توجه کرد.پدیده سوم، تحول در تکنولوژی نظامی و به تبع آن تغییر در ماهیت جنگ‌هاست. ورود هوش مصنوعی به این عرصه و نبردهای گوناگونی که در سراسر دنیا، در واقع در کنار دیگر ابعاد، چون آزمایشگاهی برای آزمون سلاح‌های مدرن بکار برده می‌شوند، اهمیت تحقیق و نوآوری در مباحث نظامی را تبدیل به روندی در خور تنش کرده است.

پدیده چهارم، کاهش کنش و واکنش‌های مربوط به کنترل تسلیحات است. باید در نظر داشت که حدود دو قرن است که همزمان با افزایش تخریب سلاح نظامی‌ها، به‌خاطر پیشرفت‌های تکنولوژیک جنبش‌ها، نهادها و شخصیت‌های ضد جنگ، فعالیت‌های گسترده‌ای را دنبال کرده‌اند. تنظیم قوانین و مقررات جنگ و حقوق مخاصمات، در راه‌اندازی نهادهای کنترل تسلیحات و محدود کردن سلاح‌های کشتارجمعی و همچنین جریانات مؤثر ضد جنگ نتایج آن فعالیت‌هاست. اما به نظر می‌رسد که مخصوصاً با عقب‌نشینی آمریکا و روسیه همراه با برخی از چالش‌های دیگر منطقه‌ای و بین‌المللی، تعاملات مربوط به کاهش و کنترل تسلیحات رشدی ندارند. نکته و مفهوم قابل توجه که ماهیت راهبردی دارد، ابهام در ماهیت برتری است.

آیا موفقیت نظامی آمریکا، به موقعیت برتری همه‌جانبه آن کشور در روابط بین‌المللی انجامیده است؟ آیا هزینه‌های گسترده و کم سابقه نظامی در افغانستان، آمریکا را بر موقعیت برتری در این کشور رساند؟! البته این ابهام فقط مربوط بر ابهام در برتری نظامی آمریکا و ارتباط آن برتری با قدرت نظامی نیست، بلکه جهان امروز، با ابهام‌های گوناگونی از نظر استراتژیک و نظامی روبه روست. از اسکان جنگ‌های نامتقارن گرفته، تا نقش افراد در بهم‌زدن محاسبات استراتژیک و نظامی از طریق رخنه در سیستم‌های دیجیتالی تا بروز حوادث غیرمترقبه، جهان با ابهام‌های استراتژیک فراوانی روبروست. اما هرچه هست روشن است که جهان، هزینه نظامی بیشتری نسبت به گذشته می‌کند. همچنین روشن است که قدرت تخریب نظامی افزایش پیدا کرده است. اما آیا این روشنی‌ها روابط بین‌المللی را به سمت آرامش و صلح می برد و بر دارندگان قدرت‌های نظامی جهانی اعتبار بخشیده است؟/اطلاعات