روی خط وین

مهدی بازرگان

دیپلماسی ایرانی: نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از بعدازظهر دیروز چهارشنبه آغاز شد و تا فردا جمعه ادامه خواهد داشت؛ نشستی که در فضایی متفاوت از دوره‌های گذشته برگزار می‌شود، زیرا طبق اعلام رسمی آژانس، با پایان یافتن اعتبار قطع‌نامه ۲۲۳۱، سند حقوقی و ضامن اجرائی برجام موضوع نظارت بر اجرای توافق هسته‌ای ایران دیگر در دستور کار این دوره قرار ندارد. اطلاعیه‌ای که در وبگاه آژانس منتشر شده، تأکید می‌کند جلسه امسال بدون بررسی بخش مربوط به پایش تعهدات هسته‌ای ایران تشکیل می‌شود؛ امری که در سال‌های گذشته همواره یکی از محورهای اصلی نشست‌های شورای حکام بود.

آغاز نشست با قرائت بیانیه افتتاحیه رافائل گروسی همراه شد و پس از آن، مدیرکل آژانس در یک کنفرانس خبری پاسخ‌گوی پرسش‌های خبرنگاران بود. دستور کار رسمی این نشست طیفی گسترده از موضوعات فنی و حقوقی را شامل می‌شود؛ از بررسی درخواست‌های عضویت کشورهای جدید در آژانس و گزارش کمیته کمک‌های فنی گرفته تا بحث درباره ایمنی هسته‌ای و مقررات حمل‌ونقل مواد رادیواکتیو، اجرای پادمان‌ها در کره شمالی، وضعیت توافق پادمانی در سوریه، روند همکاری‌های هسته‌ای دریایی در استرالیا و برزیل، انتقال مواد هسته‌ای در چارچوب پیمان آکوس، برابری حاکمیتی اعضای آژانس و نیز تحولات مرتبط با ایمنی و پادمان‌های هسته‌ای در اوکراین. اما بی‌شک مهم‌ترین و حساس‌ترین موضوع نشست، ناظر بر توافق پادمانی ان‌پی‌تی با ایران است.

درحالی‌که آژانس در سال‌های گذشته مسئول نظارت فنی بر اجرای برجام بوده، انقضای قطع‌نامه ۲۲۳۱ در ۲۶ مهر باعث شد پرونده نظارت بر این توافق از دستور کار شورا کنار گذاشته شود. با این حال، سه مقام رسمی که نخواستند نام‌شان فاش شود، در روزهای اخیر به خبرگزاری بلومبرگ گفته‌اند کشورهای غربی قصد دارند در نشست آتی دستورالعمل‌های تازه‌ای برای بازرسان آژانس تهیه کنند تا بتوانند وضعیت ذخایر هسته‌ای ایران را با سازوکارهای جدید ارزیابی کنند؛ نشانه‌ای از اینکه بحث درباره برنامه هسته‌ای ایران همچنان در مرکز توجه قدرت‌های جهانی باقی خواهد ماند.

گروسی چه گفت؟

نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با بیانیه رافائل گروسی شروع به کار کرد. مدیرکل آژانس، در نخستین بخش این نشست گزارش تازه خود درباره وضعیت برنامه هسته‌ای ایران را قرائت کرد؛ گزارشی که در مقایسه با دوره‌های گذشته با حساسیت بیشتری دنبال شد، زیرا پس از حملات نظامی ماه ژوئن علیه تأسیسات هسته‌ای ایران و تعلیق بخشی از همکاری‌های تهران با آژانس، روند بازرسی‌ها با اختلال جدی روبه‌رو شده است. گروسی در گزارش افتتاحیه خود اعلام کرد که بازرسان آژانس پس از یک وقفه چندماهه به ایران بازگشته‌اند و در تأسیساتی که در حملات تیرماه هدف قرار نگرفته بودند، بازرسی‌هایی انجام داده‌اند. او درعین‌حال تأکید کرد برای بازگرداندن کامل فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت فنی، «تعامل بیشتری» میان تهران و آژانس ضروری است.

نخستین روز تیرماه امسال، تأسیسات هسته‌ای ایران در نطنز، فردو و اصفهان هدف حملات نیروی هوایی آمریکا قرار گرفت؛ حمله‌ای که با مشارکت مستقیم واشنگتن در عملیات مشترک با اسرائیل صورت گرفت و به گفته مقامات کشورمان، نقض آشکار حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشور بود. هرچند ساختمان‌ها و تجهیزات دچار خسارت‌های سنگین شدند، اما براساس گزارش‌های رسمی، میزان تشعشعات خارجی افزایش نیافته و خطر انتشار مواد هسته‌ای وجود نداشته است.

گروسی در گزارش خود با اشاره به همین حملات گفت «برای آنکه بازرسی‌های کامل از سر گرفته شود، به تعامل جدی‌تر با ایران نیاز است». او توضیح داد: «تهران باید دسترسی آژانس را به تأسیسات آسیب‌دیده و همچنین به موجودی‌های اورانیوم غنی‌شده با غنای پایین و بالا فراهم کند؛ زیرا تعیین وضعیت دقیق این مواد موضوعی نیازمند رسیدگی فوری است». مدیرکل آژانس یادآور شد «نبود دسترسی به این مواد طی پنج ماه گذشته، عملا انجام راستی‌آزمایی‌های معمول را مختل کرده و فاصله‌ای غیرمتعارف در ثبت و تطبیق اطلاعات ایجاد کرده است».

در بخش دیگری از گزارش، گروسی یادآور شد «پس از پایان اعتبار قطع‌نامه ۲۲۳۱، موضوع نظارت بر اجرای توافق هسته‌ای ایران دیگر در دستور کار شورای حکام قرار ندارد و آژانس اکنون صرفا بر تعهدات ایران ذیل توافق پادمانی و معاهده منع اشاعه تسلیحات اتمی (ان‌پی‌تی) متمرکز است». رئیس دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل همچنین به توافقی اشاره کرد که در ۹ سپتامبر ۲۰۲۵ در قاهره با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، امضا کرده است. این توافق، چارچوبی برای انجام بازرسی‌های آژانس، زمان‌بندی ابلاغیه‌ها و شیوه‌های نظارت پس از حملات ماه ژوئن تعیین کرده بود و به گفته گروسی، «ایران از زمان امضای این تفاهم‌نامه در برخی بخش‌ها همکاری‌های درخورتوجهی با آژانس داشته است». با این حال او تأکید کرد «آژانس هنوز گزارشی درباره وضعیت تأسیسات آسیب‌دیده و مواد هسته‌ای موجود در آنها از تهران دریافت نکرده و هیچ فعالیت راستی‌آزمایی در این سایت‌ها انجام نشده است».

گفتنی است که زمینه این وضعیت به تصمیم اخیر ایران برمی‌گردد. تهران پس از حملات نظامی آمریکا و اسرائیل اعلام کرد گروسی در ایفای وظایف قانونی خود، ازجمله حفاظت از تأسیسات تحت پادمان، کوتاهی کرده و گزارش‌های جانب‌دارانه او در ماه‌های گذشته عملا زمینه‌ساز این حملات بوده است. ضمن آنکه اقدام تروئیکای اروپای در فعال‌سازی مکانیسم ماشه سبب شد تا توقف توافق قاهره در دستور کار قرار بگیرد و بخشی از همکاری‌ها با آژانس به حالت تعلیق درآید. با این حال، ایران همچنان اعلام کرده آمادگی بررسی پیشنهادهای جدید برای دستیابی به یک چارچوب همکاری تازه را دارد؛ هرچند تصمیم‌گیری نهایی درباره سطح و نوع تعامل با آژانس به شورای‌عالی امنیت ملی واگذار شده است.

عراقچی نیز پیش‌تر در ۱۱ اکتبر گفته بود که تعلیق اجرای توافق قاهره پس از آن انجام شده که آلمان، فرانسه و بریتانیا اقدام به فعال‌سازی سازوکار موسوم به «ماشه» کرده و عملا تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را بازگردانده‌اند. با وجود این تنش‌ها، گروسی اعلام کرده آژانس همچنان آماده همکاری با ایران است و انتظار دارد تهران نیز برای احیای روند نظارتی گام‌های عملی بیشتری بردارد؛ مسیری که آینده آن بر تحولات سیاسی و امنیتی منطقه و تصمیم‌های تهران در هفته‌های آینده وابسته خواهد بود.

 در نشست خبری چه گذشت؟

رافائل گروسی در کنفرانس خبری بعد از نشست شورای حکام حاضر شد و به‌ طور مفصل به پیش‌نویس قطع‌نامه‌ای پرداخت که تروئیکای اروپا (بریتانیا، فرانسه، آلمان) و ایالات متحده قصد دارند در شورای حکام آژانس ارائه کنند. محور اصلی این پیش‌نویس، الزام ایران به اعلام دقیق محل فعلی ذخایر اورانیوم غنی‌شده پس از حملات آمریکا و رژیم صهیونیستی به تأسیسات هسته‌ای ایران است. گروسی در پاسخ به این پرسش که آژانس چگونه قصد دارد این راستی‌آزمایی را بدون تنش‌زایی بیشتر با ایران انجام دهد، عنوان کرد: «باید ببینیم در نهایت چه چیزی تصویب می‌شود. متن توافق قاهره ارجاعات زیادی به قطع‌نامه‌های پیشین دارد؛ ما آن را بررسی می‌کنیم. اساسا ایران موظف است تأسیسات خود را اعلام کند. ما می‌دانیم در تأسیسات هدف قرار‌گرفته چه اتفاقی افتاده و از همه اعلامیه‌های ایران مطلع هستیم. گزارش بعدی ما براساس‌این خواهد بود».

مدیرکل آژانس ادامه داد «هیچ‌یک از کشورهای اروپایی یا آمریکا پیش از تدوین این پیش‌نویس با او یا آژانس مشورت نکرده‌اند» و در‌عین‌حال افزود «آژانس هرگز از شورای حکام درخواست صدور قطع‌نامه نمی‌کند. این شایعه که قطع‌نامه به درخواست آژانس تهیه شده، کاملا نادرست است. ما فقط از قطع‌نامه‌های تصویب‌شده پیروی می‌کنیم». گروسی اتهام ایران مبنی بر انتقال اطلاعات آژانس به اسرائیل یا آمریکا را قاطعانه رد کرد و آن را «مطلقا نادرست» خواند و توضیح داد «این‌گونه ادعاها همیشه وجود داشته و دارد. برخی در ایران می‌گویند ما اطلاعات می‌دهیم و این به یک «واقعیت پذیرفته‌شده» تبدیل می‌شود؛ در‌حالی‌که چنین چیزی هرگز رخ نداده است».

رئیس دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل با اشاره به اینکه ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران همچنان در محل تأسیسات بمباران‌شده باقی مانده و این موضوع از سوی دولت ایران نیز تأیید شده، اظهار کرد: «ما تا حد زیادی مطمئن هستیم که می‌توانیم گزارش دقیق و معتبری ارائه دهیم. هنوز به آن تأسیسات دسترسی پیدا نکرده‌ایم، اما بازرسی‌ها را آغاز کرده‌ایم و امیدواریم به‌زودی بتوانیم وارد شویم. تا زمانی که ایران در ان‌پی‌تی باقی بماند که تصمیم عاقلانه و سازنده‌ای است، موظف به پذیرش این بازرسی‌هاست».

گروسی در پاسخ به پرسش درباره تأثیر احتمالی تصویب قطع‌نامه بر همکاری ایران و آژانس گفت «من رویکرد خود را تغییر نمی‌دهم. حتی اگر قطع‌نامه‌ای هم نباشد، ما همین کار را انجام می‌دهیم. قطع‌نامه ممکن است از من بخواهد گزارش خاصی بدهم، اما تعهدات پادمانی و ان‌پی‌تی مستقل از قطع‌نامه وجود دارند. امیدوارم تصویب قطع‌نامه به کاهش همکاری منجر نشود؛ بلکه باید همکاری ادامه یابد. فعلا شکاف‌هایی هست که هنوز پر نشده؛ چیزهایی را ندیده‌ایم و باید ببینیم».

این دیپلمات ارشد هسته‌ای به دشواری‌های پنج ماه اخیر اشاره کرد و به تعبیر او «تنها ابزار ما گفت‌وگو با ایران است. قانون جدید مجلس ایران را هم باید رعایت کنیم. شرایط سیاسی و اجتماعی در ایران پیچیده است و انتقادهای زیادی از من و آژانس می‌شود، اما من مصرانه به مأموریت خود ادامه می‌دهم. امیدوارم چه قطع‌نامه تصویب شود و چه نشود، بتوانیم به‌ طور سازنده پیش برویم».

در ادامه نشست خبری، گروسی به پرسش‌های حساس‌تری پاسخ داد. او درباره گزارش مؤسسه علم و امنیت بین‌المللی (ISIS) مبنی بر ساخت «محفظه انفجار بزرگ‌تر از پروژه عماد» در ایران، عنوان کرد «این موضوع مستقیما به مقررات بازرسی آژانس مربوط نیست. فعالیت‌هایی در گذشته در منطقه طالقان وجود داشت، اما اتلان (آزمایش انفجار معمولی) نیازی به بازرسی آژانس ندارد».

در واکنش به ادعای برخی مقامات ایرانی که می‌گویند «تأسیسات اتمی کاملا نابود شده و چیزی برای نظارت باقی نمانده»، گروسی قاطعانه رد کرد و گفت «این درست نیست. همه چیز از بین نرفته است. بخش‌هایی از نطنز به‌شدت آسیب دیده، اما بخش‌های دیگری سالم مانده‌اند. در اصفهان نیز همین‌طور است. فردو هم هدف قرار گرفته، اما اجماع گسترده این است که مواد هسته‌ای هنوز در همان محل‌هاست و ایران هم این را تأیید کرده، بنابراین نمی‌توان گفت چیزی برای دیدن وجود ندارد. حتی اگر کشوری ادعا کند تأسیساتش نابود شده، ما باید خودمان بررسی کنیم؛ این روش عادی یک نظام بازرسی است».

مدیرکل اژانس تأکید کرد «حمله بی‌سابقه به تأسیسات هسته‌ای یک کشور عضو ان‌پی‌تی، توجیهی برای توقف بازرسی‌ها نیست و آژانس پروتکل مشخصی برای چنین موقعیت‌هایی ندارد، اما نیازی هم به پروتکل جدید نیست». او دو چالش اصلی بازرسی از تأسیسات آسیب‌دیده را «آلودگی احتمالی هسته‌ای» و «مسائل ایمنی» دانست، در‌عین‌حال مدعی بود «آلودگی در این سایت‌ها محدود است و ما دقیقا می‌دانیم چه باید بکنیم».

گروسی درباره بازداشت «امیررضا جلیلیان»، کارمند ایرانی آژانس که ۱۸ ماه پیش در ایران به اتهام جاسوسی بازداشت و به ۱۰ سال زندان محکوم شده، هم این‌گونه پاسخ داد «این موضوع کاملا از برنامه هسته‌ای ایران جداست و به مسائل کارکنان مربوط می‌شود. ارتباطی با فعالیت‌های راستی‌آزمایی ندارد. موضوعی حقوقی است و از طریق کانال‌های قانونی پیگیری می‌کنیم. نباید این دو را به هم ربط داد».

مدیرکل آژانس بار دیگر اتهام انتقال اطلاعات محرمانه ایران به اسرائیل یا آمریکا را به‌شدت تکذیب کرد و مدعی شد «ما هیچ‌گاه چنین کاری نکرده‌ایم. هیچ سندی وجود ندارد. تکرار یک دروغ، آن را حقیقت نمی‌کند. این تأسیسات و کارکردشان برای همه شناخته‌شده است؛ نیازی به اطلاعات محرمانه آژانس نبوده. این ادعاها در گفت‌وگوهای‌مان با ایران مطرح می‌شود، اما زیاد جدی گرفته نمی‌شود». در مجموع، پیام اصلی گروسی این بود که آژانس تحت فشار سیاسی قرار دارد، اما استقلال فنی خود را حفظ خواهد کرد، تعهدات پادمانی ایران پابرجاست، و او شخصا مصمم است بدون توجه به نتیجه رأی‌گیری شورای حکام، بازرسی‌های ضروری را انجام دهد./شرق