مرگ برجام یا دیپلماسی

سید رحمان موسوی، استاد سابق دانشگاه بهشتی

دیپلماسی ایرانی: با فراز و نشیب های فراوان، گزارش های متعددی از شکست در مذاکرات یا معاملات قریب الوقوع در طول سال گذشته به گوش رسیده است.

 در بحبوحه تلاش‌ها برای احیای توافق هسته‌ای ایران در سال 2015، صحبت‌های زیادی درباره غنی‌سازی ذرات اورانیوم تا سطوح نزدیک به درجه تسلیحات و درخواست‌های همزمان تهران برای لغو تحریم‌ها وجود دارد.

 برنامه جامع اقدام مشترک که به طور رسمی برجام شناخته می شود، بین ایران، چین، روسیه، ایالات متحده آمریکا، فرانسه، آلمان، بریتانیا و اتحادیه اروپا در سال 2015 به امضا رسید. این برنامه محدودیت های شدیدی را برای برنامه هسته ای ایران اعمال کرد البته در ازای لغو تحریم ها!

ایالات متحده در سال 2018 به طور یکجانبه از این توافق خارج شد و در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ که معتقد بود این توافق به اندازه کافی تهران را کنترل نمی کند، شدیدترین تحریم ها را اعمال کرد.

با روی کار آمدن جو بایدن، مذاکرات غیرمستقیم با تهران – با میانجیگری اتحادیه اروپا و با حضور امضاکنندگان – تقریباً دو سال پیش در وین آغاز شد زیرا هیچ جایگزین مناسبی وجود نداشت.

با فراز و نشیب های زیاد گزارش های متعددی از خرابی های نزدیک و معاملات قریب الوقوع در طول سال گذشته وجود داشت.

در ماه سپتامبر، متن نهایی بر اساس پیشنهاد اروپایی ها تنظیم شد، اما در نهایت ایران و غرب یکدیگر را به عدم جدیت برای عبور از خط پایان متهم کردند.

بن‌بستی که با تحولات قابل توجهی در داخل و خارج از ایران همراه بود، و از آن زمان ادامه داشته است.

احزاب غربی چندین دور تحریم‌ها را علیه مقامات و نهادهای ارشد ایرانی به اتهام تأمین پهپادهای روسیه برای جنگ در اوکراین اعمال کرده‌اند. تهران می گوید که مخالف جنگ است و ماه ها قبل از جنگ هواپیماهای بدون سرنشین به مسکو فروخته بود.

اکنون مذاکرات کجاست؟

واشنگتن تاکید کرده است که بازگرداندن برجام در حال حاضر یک اولویت نیست. تهران مقامات آمریکایی را به ریاکاری متهم می کند زیرا مدعی است پیام های دیگری برای یک معامله دریافت کرده است.

هر دو طرف نسخه‌های خود را از "طرح B" در صورت پایان یافتن توافق مطرح کرده‌اند، که این نگرانی‌هایی را برانگیخته که ممکن است در نهایت شامل یک رویارویی نظامی شود. اما هیچ یک مشتاق اعلام این خبر برای همیشه نبوده است.

هیچ نشانه علنی از پیشرفت در مذاکرات مشاهده نشده است و طرف های غربی همچنان از تهران می خواهند تا سطح همکاری خود را با آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) افزایش دهد.

ایران و ایالات متحده همچنین در مورد تبادل زندانیانی که به اتهامات مختلف نگهداری می‌کنند، مذاکره کرده‌اند، چیزی که در مقاطعی با مذاکرات هسته‌ای آمیخته شده است، اما به طور بالقوه می‌تواند نتایج جداگانه‌ای داشته باشد.

آخرین تحولات چیست؟

سفر بالقوه رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از تهران ماه‌هاست که مورد بحث قرار گرفته است، زیرا تهران همچنان ناظر هسته‌ای را متهم می‌کند که توسط مخالفان توافق هسته‌ای به عنوان یک «ابزار سیاسی» استفاده می‌شود.

گروسی توافق هسته ای را همانطور که در حال حاضر وجود دارد، "پوسته خالی" نامیده، اما بر لزوم اعطای دسترسی به بازرسی و نظارت بیشتر برای راستی آزمایی صلح آمیز بودن برنامه هسته ای ایران تاکید کرده است.

روز یکشنبه، بلومبرگ گزارش داد که بازرسان آژانس دریافتند اورانیوم غنی شده تا 84 درصد – بالاترین سطحی که تا به حال در ایران دیده شده و نزدیک به 90 درصد مورد نیاز برای یک بمب است ولی از آن طرف، ایران معتقد است که بمب نمی‌خواهد.

آیا نزدیک شدن به مرگ توافق هسته ای با ایران به معنای پایان دیپلماسی است؟

رئیس جمهوری سابق امریکا، در سال 2018 توافق هسته ای ایران را کنار گذاشت زیرا فکر می کرد این توافق "وحشتناک" است.  اما بایدن سعی کرد قطعات را جمع کند و معتقد بود که همین توافق شکسته بهترین فرصت برای جلوگیری از ساختن سلاح هسته‌ای تهران است. 

و از طرفی بایدن معتقد بود که ایران می‌خواهد برای کاهش تحریم‌ها که با یک توافق جدید همراه خواهد بود، بازگردد.

طی چند سال گذشته جلسات زیادی بین طرف‌های بین‌المللی درگیر برای احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) انجام شده است و طرف‌ها به مذاکره مجدد برای توافقی برای جلوگیری از خارج شدن از کنترل برنامه هسته‌ای ایران نزدیک شده‌اند. اما در نهایت، اتفاق خاصی رخ نداد و این معامله به طور غیر رسمی مرده اعلام شده است. 

پس چه اتفاقی افتاد؟

ایالات متحده با اکراه متن نهایی را پذیرفته و سپس ایران ضمانت هایی را می خواهد که هیچ رئیس جمهور آینده ایالات متحده نتواند توافق را مانند ترامپ نقض کند، که این چیزی است که بایدن قدرت انجام آن را نخواهد داشت.

همچنین تهران از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌خواهد که تحقیقات خود در مورد فعالیت‌های توسعه هسته‌ای گذشته ایران را متوقف کند و موافقت کند که هیچ تحقیق جدیدی را آغاز نکند که ایالات متحده با محدود کردن آژانس بین المللی انرژی اتمی موافقت نکرده و نمی تواند موافقت کند.

محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره کننده هسته ای ایران معتقد است که اروپایی‌های حاضر در میز مذاکره پذیرفته بودند که خواسته‌های ایران منطقی است، اما سیاست ایالات متحده دوباره این توافق را از بین برد.

 مرندی گفت: «مشکل این است که کاخ سفید قبل از انتخابات میان‌دوره‌ای اراده سیاسی نشان نداد. آنها می‌ترسیدند جمهوری‌خواهان و مخالفانشان بگویند که بایدن امتیازات زیادی به این کشور داده است. اینکه بایدن ضعیف است و این به آنها در طول انتخابات صدمه می‌زند... من حتی نمی‌دانم که آیا بایدن در کاخ سفید مسئول است یا نه.»  اما هر کسی که هست باید تصمیم بگیرد.»

اما ظاهرا این تصمیم گرفته شده است. کاخ سفید تایید کرده که رئیس جمهوری به دنبال پیشرفت در توافق با تهران به این زودی نیست.  

به نظر می رسد مسائل داخلی ایران از سپتامبر و فروش پهپادهایش به روسیه، آخرین میخ را بر تابوت برجام زده است. 

اما حقیقتا امور داخلی ایران ربطی به ایالات متحده و توافق هسته ای نداشته و ندارد و مذاکرات برای از سرگیری توافق هسته ای به هیچ موضوع دیگری نباید منوط شود، خواه توان دفاعی باشد یا سیاست منطقه ای یا سیاست داخلی ایران. 

برجام، اگرچه کامل نیست، اما توافق خوبی است و برای یافتن راه‌حل بهتر نیاز به زمان است و خرید زمان نیز سیاست است.  مرندی، حداقل در ظاهر معتقد است که این معامله ارزش انجام دادن را دارد.

در پایان و مهم‌تر از همه این است که دیپلماسی در این ماجرا باید تنها  گزینه روی میز طرفین باشد حتی اگر برجام برای همه یکنواخت شده باشد.