از میانجیگری دوحه آبی گرم می شود؟

دیپلماسی ایرانی: وزیر امور خارجه قطر، دیروز یکشنبه با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود در تهران دیدار و رایزنی کرد .محمد بن عبدالرحمن آل ثانی طی این سفر به گفت‌وگو در مورد مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی پرداخت. اما آنگونه که از نشست خبری دو وزیر پیدا بود اهمیت این سفر به نقل و انتقال پیام های تهران و واشنگتن از کانال دوحه باز می گردد.

حسین امیرعبدالهیان در نشست مطبوعاتی مشترک با وزیر خارجه قطر با بیان اینکه از دیدگاه قطر برای ترویج گفت‌وگوهای منطقه ای استقبال می‌کنیم و این دیدگاه می‌تواند نقش بسیار موثری در سرعت بخشیدن به رفع برخی از سوءتفاهم‌ها، مشکلات و تنش‌ها در منطقه داشته باشد، گفت: «ایران همواره از گفت‌وگوی منطقه‌ای استقبال کرده و ما مذاکره و مسئولیت پذیری را مقدمات ضروری برای رسیدن به همکاری‌های قوی و پایدار بین یکایک کشورهای منطقه می‌دانیم و از این موضوع استقبال می‌کنیم.» وی همچنین در ادامه با تشکر از تلاش‌های قطر برای اینکه مذاکرات لغو تحریم‌ها به نتیجه برسد تصریح کرد:« قطر تا کنون برای بازگشت طرف‌های برجامی به این توافق و حصول توافق نهایی تلاش‌های زیادی کرده است و امروز نیز پیام‌هایی را از طرف‌های مقابل این مذاکرات از طریق وزیر خارجه قطر دریافت کردیم.»

وی همچنین در بخش دیگری از صحبت‌های خود به موضوع اوکراین نیز اشاره کرد و افزود: «در دیدار امروز وزیر خارجه قطر در خصوص بحران اوکراین و مسائل مرتبط با آن ایده‌هایی را مطرح کردند. همانطور که پیش از این گفته شده دور اول گفت‌وگوها بین ایران و اوکراین در خصوص برخی از مسائل ادعایی در کشور عمان برگزار شده و ما در پاسخ به تلاش‌ها و ابتکارات قطر از هر گونه اقدامی برای برگزاری دور دوم گفت‌وگوها بین تهران و کی‌یف استقبال می‌کنیم.» در ادامه امیرعبداللهیان افزود: «در دیدار با وزیر خارجه قطر در ارتباط با تحولات افغانستان نیز صحبت کردیم. ما گرچه سطحی از مناسبات را با هیات حاکمه موقت افغانستان برقرار کرده‌ایم اما بر ضرورت تشکیل دولت فراگیر در افغانستان برای بازگشت ثبات و آرامش در این کشور تاکید داریم.»

وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود در پاسخ به پرسش مطرح شده، تصریح کرد: «معتقدیم در شرایطی قرار داریم که از مرحله گفت‌وگوها می‌توانیم به خوبی عبور کنیم و باید وارد مرحله بعدی که همکاری‌های پایدار است شویم.» وزیر خارجه ایران همچنین در پاسخ به سوال دیگری در مورد اتفاق شب گذشته در یکی از مجتمع‌های وزارت دفاع در اصفهان و مسائل مطرح در ارتباط با آن از جمله تاثیر آن بر مذاکرات رفع تحریم‌ها تصریح کرد: «در راستای انجام برخی از اقدامات برای ناامن سازی ایران این اقدام بزدلانه دیروز انجام شد. دستگاه‌های امنیتی ما در راستای تامین امنیت حداکثری کشور تلاش و فعالیت می‌کنند». وی همچنین گفت: «چنین اقداماتی نمی‌تواند در نیت و اراده متخصصان ما برای پیشرفت‌های صلح آمیز هسته‌ای کشور تاثیری بگذارد.»

در آن سو وزیر امور خارجه قطر هم طی نشست خبری مشترکش با امیرعبداللهیان با ابراز خرسندی از حضور در تهران و انجام گفت‌وگو و رایزنی با مقامات ایران، گفت: «در دیدار امروز با آقای امیر عبدالهیان بر اهمیت گسترش همکاری‌های تجاری و اقتصادی دو کشور تاکید کردیم، فرصت خوبی بود که در ارتباط با گفت‌وگوهای منطقه‌ای و تحولات بین‌المللی رایزنی و گفت‌وگو کنیم.» این دیپلمات عالی رتبه قطری ادامه داد: «دوحه در ارتباط با موضوع توافق هسته‌ای نیز همه طرف‌ها را تشویق می‌کند که به این توافق بازگردند.» وزیر خارجه قطر با بیان اینکه همچنین امروز در مورد افزایش امنیت منطقه‌ای و کاهش تنش‌ها در منطقه نیز گفت‌وگو و رایزنی کردیم، گفت: «قطر بر عدم دخالت کشورها در امور داخلی یکدیگر و حسن همجواری تاکید می‌کند.»

وی با اشاره به تلاش قطر برای تعامل با کشورهای همسایه و منطقه بیان داشت: «در این دیدار فرصت داشتیم که در مورد تحولات اوکراین نیز رایزنی و گفت‌وگو کنیم. برای رفع برخی سوءتفاهم‌های اخیر در خصوص مسئله اوکراین طرفین را تشویق و دعوت به مذاکره و گفت‌وگو می‌کنیم تا سوءتفاهم‌ها برداشته شود.» البته این دیپلمات عالی رتبه قطری همچنین در پاسخ به سوال یک خبرنگار ایرانی در مورد سفر چند هفته پیش رئیس بانک مرکزی ایران به قطر و نتایج این سفر، گفت: «ایران کشور همسایه ماست. چالش‌هایی درباره سیستم بانکی در ایران وجود دارد. ما امیدواریم که توافق هسته‌ای صورت بگیرد و تحریم‌ها برداشته شود. سفر اخیر رئیس بانک مرکزی ایران به قطر نیز برای گفت‌وگو درباره ساز و کارهای مناسب با توجه به شرایط کنونی بود و تلاش‌ها در این راستا که همکاری‌های دو کشور در این ارتباط افزایش پیدا کند.»

وزیر خارجه قطر همچنین در پاسخ به این سوال که پیام از سوی چه کشورهایی امروز به ایران منتقل کرده‌ایم و آیا پیامی از طرف آمریکا در جریان سفر امروز به مقامات تهران منتقل کرده‌ایم؟ اظهار کرد: «این پیام‌ها از سوی طرف‌های متعدد و مختلف در مورد موضوعات مختلف بود. از دیدگاه ما اکنون فرصت مناسبی است که مشکلات در خصوص توافق هسته‌ای حل و فصل شود و شرایطی برای بازگشت طرفین به این توافق ایجاد شود. در کنار اینکه حرف‌ها و نگرانی‌های همه طرف‌ها نیز در نظر گرفته شود.»

وزیر خارجه قطر ادامه داد: «آمریکایی‌ها نیز یک سری پیام به ما داده‌اند تا آن را به ایران منتقل کنیم. در خصوص موضوعی که مرتبط و در رابطه با توافق است و شاید به صورت مستقیم با این موضوع مرتبط نباشد.» در ادامه این نشست وزیر خارجه قطر در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر اینکه با توجه به نقش قطر در انتقال پیام بین ایران و آمریکا و دیگر طرف‌های مذاکره کننده مذاکره رفع تحریم‌ها آیا احتمال دارد که قطر میزبان گفت‌وگوهای ایران و آمریکا در آینده باشد، گفت: «ما کارمان را بر اساس خوش بینی انجام می‌دهیم و در همین چارچوب تا جای ممکن تلاش می‌کنیم که دغدغه‌ها و ترس‌های موجود بین طرفین توافق از بین برود و محیط مناسبی برای گفت‌وگو حاصل شود. جدا از اینکه گفت‌وگوها کجا انجام می‌شود. ما به دنبال ثبات در منطقه و حصول توافق هسته‌ای هستیم؛ چرا که آن را عامل مهمی برای افزایش ثبات در منطقه می‌دانیم.» وزیر خارجه قطر در همین ارتباط تصریح کرد: «متاسفانه در هفته‌ها و ماه‌های گذشته شاهد شرایط مناسب و مثبتی نبوده‌ایم و تلاش می‌کنیم که اوضاع آرام‌تر و سوءتفاهمات برطرف شود که آمادگی برای حصول توافق فراهم شود.»

 از این سفر آبی گرم می شود؟

در تبیین اهمیت و میزان موفقیت سفر وزیر امور خارجی قطر به ایران برای احیای برجام، محسن قائمی مهر نگاهی نه چندان خوش بینانه دارد و در همین راستا به «شرق» از عدم موفقیت این سفر می گوید. این تحلیلگر تاکید دارد: «علیرغم آنکه قطر به عنوان یک کشور کلیدی در حاشیه خلیج فارس طی سال های اخیر توانسته است با پوست اندازی اقتصادی و سیاست خارجی به یک وزن قابل توجه دیپلماتیک در تحولات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دست پیدا کند تا جایی که نشست دوحه را بین ایران و آمریکا در تابستان سال جاری برگزار کرد، اما به باور این کارشناس مسائل خاورمیانه، دوحه از وزن تعیین‌کننده‌ای در پرونده احیای برجام برخوردار نیست، کما اینکه از نگاه او نشست قطر برای احیای برجام هم به شکست رسید. در تایید این گزاره، قائمی مهر به تحولات ۴ ماه گذشته باز می گردد و یادآور می‌شود که اکنون شکاف و گسل بین تهران و غرب در همه مسائل به خصوص برجام به یک سطح بی‌سابقه رسیده است، به همین دلیل قطر نمی تواند صرفا با این سفر یک اقدام سازنده و مثبتی را در جهت از سرگیری گفت‌وگوها و احیای برجام داشته باشد.

با چنین برآوردی، قائمی مهر به ذکر سه مشکل جدی برای موفقیت دوحه می پردازد که نخستین مانع به سایه سنگین جنگ اوکراین باز می گردد. حقوق بشر و هم چنین لاینحل ماندن اختلافات پادمانی هم دومین و سومین موانع عدم موفقیت دوحه برای ازسرگیری گفت وگوهای هسته ای و احیای برجام است که این مفسر روی آن تاکید دارد. البته تحلیلگر حوزه سیاست خارجی در ادامه ارزیابی خود به سرفصل کلیدی تری ورود می کند و تاکید دارد که اکنون برای اروپایی ها و آمریکا به هیچ وجه احیای برجام در دستور کار نیست. چون به زعم قائمی مهر، غرب سعی دارد توافق جدیدی را مطرح کند و آن را به ایران تحمیل کند.

از این منظر کارشناس مسائل بین الملل این احتمال را می‌دهد که قطری‌ها حامل پیامی از سوی ایالات متحده و اروپا برای ایران در جهت ترسیم مسیر توافق جدید باشند؛ توافقی که امتیازات گذشته را به ایران نمی دهد. در سایه چنین خوانشی، تحلیلگر مسائل بین الملل روی وضعیت ایران توقف می کند و  شرایط جمهوری اسلامی ایران در وضعیت بغرنج و حساسی می بیند که با بحران همزمان اقتصادی، معیشتی، سیاست داخلی و خارجی توامان شده است. لذا به باور قائمی مهر، تهران نیز سعی دارد در یک اقدام تاکتیکی و برای برون رفت از وضعیت کنونی دوباره میز مذاکرات را بچیند که البته از منظر این تحلیلگر این امکان هم مطرح است که با تعدیل فشارها، ایران دوباره سیاست مذاکره برای مذاکرات در دستور کار قرار دهد و فرایند فرسایشی پیش ببرد.

در حالت دوم قائمی مهر شانس این را هم می دهد که ایران از سر ناچاری توافق را بپذیرد که در این صورت فقط برجام سال 2015 خواهد بود نه توافق جدید.  پیرو نکته مذکور این مفسر یادآور می شود که پیام های دیروز تهران به غرب از کانال قطری ها هم می تواند مبین آن باشد که ایران نیز به دنبال ازسرگیری مذاکرات است؛ مذاکرتی با همان بسته پیشنهادی جوزپ بورل که بدون هیچ گونه پیش شرطی از جانب تهران است، اما مشکل آنجاست که این تحلیلگر اعتقاد دارد، اروپا و و به خصوص آمریکا در فضای جدید سیاست خارجی دیگر بسته پیشنهادی بورل برای احیای برجام باز نمی گردد و سعی دارند با تداوم و تشدید فشار، انزوا و اجماع علیه تهران توافق جدید را به ایران تحمیل کنند.

در ادامه گفته های قائمی مهر، محمدرضا محمدی دیگر کارشناس در گپ و گفتش با «شرق» از وضعیت پیچیده فعلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تهران می‌گوید و در این رابطه اعتقاد دارد مسائل و موانع عدم احیای برجام به قدری جدی شده اند که از سرگیری مذاکرات هم لزوما تضمینی قوی برای حصول توافق نخواهد بود. البته این تحلیلگر ضمن تاکید بر این نکته که برای کوتاه مدت و میان مدت افق چندان روشنی در زمینه آغاز مذاکرات وجود ندارد، اما تداوم میانجی گری های قطر، عمان و همه کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای را مثبت ارزیابی می کند.

در ادامه محمدی، فشار افکار عمومی جهانی را پارامتر جدی می داند که هزینه هر گونه توافقی توسط اروپا و دولت بایدن با جمهوری اسلامی ایران را به شدت بالا برده است. به همین دلیل، تحلیلگر حوزه بین الملل خاطر نشان می کند که اخیراً سناریوی مذاکرات چراغ خاموش و گفت وگوهای پشت پرده مطرح شده است که این گزینه هم به زعم محمدی در شرایط فعلی نمی تواند موثر واقع شود. به باور کارشناس مسائل برجامی، هیچ‌گونه توافقی بین جمهوری اسلامی ایران و غرب شکل نخواهد گرفت مادامی که موضوع جنگ اوکراین، تحولات داخلی ایران و مهمتر از همه اختلافات پادمانی به یک نتیجه درست برسد.

چون از نگاه محمدی اکنون همه مسائل به شکل جدی و مستقیم روی پرونده هسته‌ای ایران اثرگذار است. البته این تحلیلگر مسیر را بن بست کامل نمی بیند، اما در عین حال معتقد است میانجی گری های قطر و دیگر کشورها در این شرایط به معنای گشایش نخواهد بود، بلکه تلاش هایی است که از تصاعد تنش جلوگیری خواهد کرد. اما اینکه چرا قطر در میانه بحران سیاست خارجی پیامی را از سوی غرب برای ایران ارسال کرده است؟ سوالی است که این تحلیلگر مشابه با قائمی مهر در پاسخش به «شرق» از تلاش دولت بایدن با هدف حصول توافقی با تهران که البته ذیل پیش شرط های جدید است، خبر می دهد و پیروان یادآور می شود واشنگتن از یک سو نمی تواند مسئولیت و تبعات مستقیم شکست رسمی مذاکرات را بپذیرند و در عین حال دیگر به توافقی برای احیای برجام هم بسنده نمی کند./شرق