واکاوی یک حاشیه

دیپلماسی ایرانی: حسین امیر عبداللهیان صبح دیروز چهارشنبه در حاشیه جلسه هیئت دولت در پاسخ به سوالی در مورد اقدام برخی از مقامات عراقی از جمله نخست وزیر این کشور در ارتباط با استفاده از نام مجعول خلیج عربی به جای واژه خلیج فارس گفت: «سه روز پیش سفیر عراق را فراخواندیم  و اعتراض خود را در این زمینه اعلام کردیم ، دیروز (سه شنبه) نیز آقای نخست وزیر عراق در توئیتی به نحوی مسئله را جبران کرد.»

در همین حال دیروز چهارشنبه وزیر امور خارجه طی گفت‌وگویی با خانه ملت در واکنش به استفاده از عنوان جعلی خلیج عربی توسط مقامات عراقی اظهار داشت: «آقای سودانی در مطلبی که در فضای مجازی اخیراً منتشر کردند این مساله را اصلاح کردند.» امیرعبداللهیان در ادامه تاکید کرد: «ما با وجود اینکه با عراق روابطی راهبردی، برادرانه و عمیق داریم، اما نسبت به این موضوع به صراحت اعتراض خود را اعلام کردیم و سفیر عراق را به وزارت خارجه فرا خواندیم و حساسیت ملت بزرگ ایران را نسبت به به‌کارگیری واژه دقیق و کامل خلیج فارس به طرف عراقی منعکس کردیم.»

25 امین دوره جام ملت‌های کشورهای عربی که با نام جعلی خلیج عربی که از جمعه گذشته (6 ژانویه) در شهر بصره با حضور هشت تیم عراق، عمان، عربستان سعودی، یمن، بحرین، کویت، قطر و امارات برگزار می شود سبب شده تا عملا جریان رسانه ای خارجی اخبار مربوط به این مسابقات را با نام جعلی مذکور به دنیا مخابره کنند.

استفاده اینفانتیو، رئیس فدراسیون جهانی فوتبال از واژه‌ای جعلی برای «خلیج فارس» نیز خشم ایرانی‌ها را درپی داشته و در همین مورد تعداد زیادی از کاربران زیر آخرین پست صفحه توئیتر فیفا عبارت خلیج فارس را منتشر کردند. اقدامی که با واکنش حمیدرضا سجادی وزیر ورزش و جوانان ایران روبرو شد و با محکوم کردن این اقدام، دفتر امور بین‌الملل وزارت ورزش و جوانان را مأمور ویژه رسیدگی و پیگیری این موضوع با محوریت فدراسیون فوتبال کرد. 

نکته قابل توجه در این زمینه واکنش کشور عراق و برخی از چهره های سیاسی ارشد آن نسبت به این موضوع بود. در واکنشی قابل توجه نسبت به برگزاری این مسابقات، انتشار توئیتی توسط مقتدی صدر، رهبر جریان صدر که پیش‌تر از دنیای سیاست کناره‌گیری کرده بود، خبرساز شد. او در توئیت خود نوشت: «میهمانان عرب بزرگوار ما از کشورهای«خلیج عربی»، به شما خوشامد می‌گویم.» صدر در ادامه از هشتگ «#اهلاً_وسهلاً_بالعرب/خوشامد به عرب‌ها» استفاده کرد. 

اما موضع گیری مهمتر آنجا بود که محمد شیاع السودانی،‌ نخست‌وزیر عراق هم در بیانیه‌ای در مورد مسابقات جام ملت‌های خلیج فارس از عبارت جعلی «خلیج عربی» استفاده کرد. دفتر اطلاع‌رسانی نخست‌وزیری عراق در این بیانیه‌ ترجیح داد از این نام جعلی برای آغاز این مسابقات استفاده کند. زمانی که استفاده از واژه جعلی خلیج عربی قدری بوی دشمنی عراق علیه ایران گرفت که شرکت کل پست این کشور، تمبرها و کارت پستال هایی به مناسبت میزبانی بصره از جام کشورهای عربی چاپ کرد. به گزارش خبرگزاری رسمی عراق (واع)، این تمبرها و کارت پستال ها به دستور هیام الیاسری، وزیر ارتباطات عراق با عنوان مجعول جام خلیج عربی منتشر شد.

پروژه جداسازی

با در نظر گرفتن آنچه مطرح شد طیفی از کارشناسان، تحلیلگران و ناطران امر تاکید دارند که عملا عراق در مسیر جداسازی از جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته است؛ پروژه‌ای که توسط کشورهای عربی منطقه و با محوریت تروئیکای عربستان سعودی، امارات متحده عربی و همچنین بحرین پیش می رود. این گزاره ای که صباح زنگنه هم در گفت وگو با «شرق» صحت آن را تایید می کند. به باور این کار شناس ارشد جهان عرب، کشورهای حاشیه خلیج فارس سعی دارند از هر اتفاق، رویداد و موضوعی به عنوان بستر برای کشاندن بیشتر عراق به سمت خود و نهایتا ذوب شدن آن در جهان عرب استفاده کند.

اگرچه زنگنه، عراق را کشوری عربی می داند و همزیستی آن با دیگر کشورهای عربی را امری کاملاً عادی و طبیعی می داند، اما این کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه به تلاش مخرب برای ایجاد شکاف در مناسبات بغداد - تهران توسط بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای هم اذعان دارد؛ برنامه و سیاستی که زنگنه معتقد در سال های اخیر به شکل جدی تری در دستور کار قرار گرفته است.

با چنین خوانشی، کارشناس ارشد جهان عرب به موضوع آمادگی دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران اشاره دارد. زنگنه با تاکید بر به کار گرفتن دیپلماسی هوشمندانه از لزوم آماده بودن تهران برای هر سناریویی می گوید. چرا که وی تحولات خاورمیانه را به شدت «سیال و و سریع می داند.» بنابراین به زعم تحلیلگر حوزه خاورمیانه کشوری که نتواند با یک دیپلماسی دقیق، واقع‌بینانه و هوشمند برای همه این اتفاقات سریع و سیال آماده باشد، نمی تواند در تحقق منافع ملی موفق ظاهر شود.

 چرا بغداد روی حساسیت تهران مانور داد؟

با در نظر گرفتن این نکته که عراق یکی از مهم ترین یا شاید بتوان گفت مهم ترین همسایه ایران به شمار می رود، این پرسش در ذهن شکل می گیرد که چرا بغداد روی حساسیت های تهران در جریان برگزاری این دوره از مسابقات فوتبال مانور داد؟ به هر حال ناگفته پیداست که عراق به عنوان سرپل ارتباطی جمهوری اسلامی ایران به کشورهای محور مقاومت از سوریه و لبنان گرفته تا فلسطین نقش بی بدیلی در مناسبات منطقه ای تهران دارد. در عین حال روی کار آمدن دولت محمد شیاع السودانی که منبعث از جریان نوری المالکی است، این باور را تقویت کرده بود که مناسبات تهران - بغداد در دوران نخست وزیر جدید به سمت ارتقا، تعمیق و گسترش همه جانبه پیش خواهد رفت، اما اقدام السودانی در استفاده از واژه جعلی خلیج عربی هم برخی تردیدها را ایجاد کرده وبد که آیا عراق اساسا تمایلی به تداوم روابط با ایران دارد؟ 

این سوالی بود که صباح زنگنه برای پاسخش تمرکز بیشتری روی 25 امین دوره جام ملت‌های کشورهای عربی دارد و در این رابطه به «شرق» می گوید: «کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس طی سال‌های اخیر به بهانه ناامنی و دیگر موضوعات از حضور در مسابقات و رقابت های ورزشی به میزبانی عراق خودداری می کردند که نوعی ناامیدی را در عراق ایجاد کرده بود.» در آن سو برگزاری جام جهانی در قطر هم دیگر پارامتری بود که از دید این تحلیلگر مسائل خاورمیانه نوعی سرخوردگی را برای عراقی ها به دنبال داشت. به همین دلیل برگزاری این دوره از مسابقات فوتبال و حضور تمام کشورهایی دعوت شده، اگرچه در مقیاس بسیار کوچک تر و محدودتری با جام جهانی قطر است، اما نشاط و شادابی را برای افکار عمومی و مردم عراق به دنبال داشت.

 البته به موازاتش کارشناس جهان عرب، میزبانی عراق از  25 امین دوره جام ملت‌های کشورهای عربی را رویدای تعریف می کند که نوعی تحرک و پوست اندازی سیاسی و دیپلماتیک را برای عراق در میان حاشیه خلیج فارس و همچنین جهان عرب ایجاد کرده است. به همین دلیل زنگه تاکید دارد که هم مردم عراق و هم شخصیت های سیاسی این کشور سعی کردند برای برگزاری این رویداد به بهترین شکل ممکن از تبلیعات تمام عیار رسانه های برای بهبود و تقویت چهره عراق ستفاده کنند، تا جایی که این کارشناس مسائل بین الملل معتقد است که بغداد حاضر شده روی حساسیت جمهوری اسلامی ایران، ذیل استفاده از واژه مجعول خلیج عربی مانور دهد. چون به زعم این کارشناس، پررنگ شدن نقش و جایگاه عراق در جهان عرب برای مردم این کشور اولویت بالا تری دارد.

با اینحال صباح زنگنه یک سوزن هم به دولت ایران می زند و این آسیب شناسی را در ادامه گپ و گفت خود با «شرق» مطرح می کند که بی شک برگزاری چنین رویداد ورزشی در این سطح به یک سال زمان از جانب عراقی ها نیاز دارد. بنابراین تحلیلگر مسائل جهان عرب تاکید دارد که جاداشت دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران و دیگر نهادها، سازمان ها، ارگان ها و وزارتخانه ها حتی وزارت ورزش و جوانان طی این مدت یک سال، هشدارها و پیشنهادهای لازم خود را به طرف عراقی می دادند تا مانع از ایجاد چنین کدورتی و مهم تر از همه سوء استفاده سیاسی، رسانه ای و دیپلماتیک از واژه جعلی «خلیج عربی» شود.
البته در ادامه صباح زنگنه تعریضی به این ارزیابی خود می‌زند و پیرو آن تصریح می‌کند که اگرچه عراق برگزاری این رویداد ورزشی را به بهترین نحو مطلوب در سایه میزبانی از کشورهای حاشیه خلیج فارس برای خود اولویت می داند و در این مسیر حتی تا مرز کدورت با جمهوری اسلامی ایران پیش رفت، اما این کارشناس جهان عرب باور دارد که مناسبات جمهوری اسلامی ایران و عراق از چنان سطح راهبردی برخوردار است که اقداماتی چون چاپ تمبر با عنوان خلیج عربی، توئیت زدن نخست وزیر عراق و استفاده از واژه مجعول خلیج عربی و یا برگزاری رویداد ورزشی با این نام جعلی نمی تواند خللی در این روابط استراتژیک ایجاد کند. از این منظر، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه همه این اتفاقات هفته جاری را لزوماً به معنای آن نمی داند که عراق سعی داشته گسلی را به عمد با جمهوری اسلامی ایران ایجاد کند.

 تغییر هویت، زمینه ساز تغییر ژئوپلیتیک؟

فارغ از حواشی عراق در سطح تحلیلی عمیق تر، آنچه که استفاده از واژه مجعول خلیج عربی را بسیار با اهمیت می کند، استفاده از اهرم «تغییر هویت» برای تحقق اهداف مهم تر مانند «تغییر ژئوپلیتیک منطقه حساس و راهبردی خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان است.» از این منظر باید در سایه یک سناریوی بدبینانه این احتمال را مطرح کرد که اگر نهایتاً هویت خلیج فارس ذیل استفاده از واژه مجعول خلیج عربی تحت الشعاع قرار گیرد، ادعاهای واهی کشورهایی چون امارات متحده عربی برای جزایر سه گانه می تواند چالش هایی را برای ایران به وجود آورد. 

از آن سو تشدید اهمیت مسئله تامین انرژی به ویژه بعد از جنگ اوکراین عملا خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان را دوباره به کانون توجهات جهانی بدل کرده است. بی شک این منطقه به عنوان شاهراه تامین انرژی و مهمترین حوزه ژئوانرژیک نقش و تاثیر بی بدیلی در سمت و سودهی به سیر تحولات جهانی خواهد داشت. تا جایی که به باور محمد بن سلمان طی ۵ سال آینده منطقه حاشیه خلیج فارس می تواند جایگزین اتحادیه اروپا شود. به همین دلیل باید حفظ هویت و در ادامه حفظ ژئوپلیتیک منطقه از حساسیت های جدی جمهوری اسلامی ایران باشد.

در همین رابطه صباح زنگنه در بخش مهمی از تحلیل خود تمرکز ویژه ای روی برنامه ریزی و صرف هزینه های بسیار در کشورهای عربی از عربستان، امارات متحده عربی و بحرین گرفته تا کویت، قطر، عمان، مصر، لبنان و حتی سوریه و عراق دارد. آنگونه که این کارشناس مسائل خاورمیانه باور دارد، محور و کانون این تلاش ها ناظر به ورود واژه جعلی خلیج عربی به فرهنگ جهان عرب است؛ پروژه ای که از آموزش و پروش و مقاطع تحصیلی مختلف تا آموزش عالی و دانشگاه ها را شامل می شود. در این راستا زنگنه اذعان دارد که این پروژه سعی دارد تا استفاده از واژه جعلی خلیج عربی به امری رایج شد بدل کند و مصطلح شدن این عبارت موهوم اساسا بخشی از فرهنگ جهان عرب شود.

 البته تحلیلگر مسائل بین الملل به نقش رسانه ها نیز اشاره دارد و در این خصوص معتقد است که رسانه ها به ویژه رسانه های منطقه همواره به شکل پررنگی تلاش کرده اند از این واژه مجعول خلیج عرب در مصاحبه ها، گزارش‌ها، یادداشت ها، تحلیل ها، مقالات و حتی فیلم ها، مستند ها و آثار تصویری نهایت استفاده را ببرند تا به کارگیری این واژه را در افکار عمومی جهان عرب نهادینه کنند. 

زنگنه در فراز دیگری از این خوانش روی ادبیات مقامات سیاسی و دیپلماتیک کشورهای عربی برای به کار بردن پررنگ این واژه با هدف تغییر هویت خلیج فارس هم دست می گذارد. با چنین برداشتی، تحلیلگر ارشد جهان عرب باور دارد که تغییر نام و تغییر هویت خلیج فارس تنها یک بخش از روند و پروژه ای است که می تواند منافع و امنیت ایران را تحت‌الشعاع قرار دهد.

به زعم این تحلیلگر تغییر مولفه های ژئوپلیتیک به پارامترهای متعددی بستگی دارد، لذا اگر این پارامترها به وجود آید و یا تضعیف شود، تغییر هویت می تواند زمینه ساز تغییر ژئوپلیتیک باشد. با چنین ارزیابی، تحلیلگر ارشد جهان عرب این هشدار را می دهد که «وقتی کشور های ثروتمند منطقه سعی می کنند از اهرم قدرت سیاسی، دیپلماتیک و تجاری و با سرمایه گذاری های کلان در سایر کشورها و نیز واداشتن شرکت ها، تجار و بازرگانان برای سرمایه گذاری در حاشیه خلیج فارس، هویت جدیدی را برای این منطقه (خلیج فارس) تعریف و تبیین کنند، طبیعی است که جامعه جهانی هم تعریف مد نظر این کشورها را خواهد پذیرفت.» 

در سایه چنین برداشتی، زنگنه به طور مشخص به روسیه اشاره می کند و در این راستا بیان می دارد اگرچه مسکو سعی دارد خود را دوست و متحد تهران نشان دهد، اما کسی نمی تواند منکر مناسبات جدید عربستان سعودی و روسیه در حوزه انرژی شود. به  دلیل همین سیاست های نوین انرژی و نفتی جهان، تحلیلگر مسائل بین الملل یقین دارد که « در حال حاضر ایران به یک بازیگر درجه دو و سه تبدیل شده و در حاشیه تامین انرژی جهان قرار گرفته است.»

در راستای همین تعریف نظم نوین انرژی است که زنگنه تاکید دارد چرا اخیراً چینی ها هم نگاه متفاوتی از گذشته به خاورمیانه و حاشیه خلیج فارس داشته باشند و پکن در یک موازنه سازی جدید کفه کشورهای عربی منطقه را سنگین‌تر از ایران کرده است. اگرچه این تحلیلگر ارشد مسائل جهان عرب اعتقاد دارد که نمی توان تاریخ خلیج فارس و ژئوپلیتیک منطقه را تغییر داد، اما او در عین حال این هشدار را هم می دهد که گزاره های نوین، ذیل تضعیف مولفه های قدرت جمهوری اسلامی ایران می‌تواند منافع و امنیت ما را به شکل جدی تحت تاثیر قرار دهد./شرق