بحران سازی و جنگ خاموش برای ایران، محصول حکومت یک ساله طالبان

دیپلماسی ایرانی: در اولین سالگرد بازگشت طالبان به قدرت بسیاری معتقدند فضا برای این جریان با هدف بحران سازی در قبال همسایگان به خصوص جمهوری اسلامی ایران به نحو مطلوبی شکل گرفته است. لذا احیای حکومت طالبان آثار، عواقب و هزینه های بسیاری را برای تهران به دنبال دارد. در این راستا گاها انتقادات جدی با لحنی تند و صرح نسبت به قدرت گیری طالبان در فضای سیاسی و رسانه ای کشور بیان شده است. آنچه که در این راستا قابل تامل است به تحولاتی بازمی گردد که طی یک سال گذشته در مناسبات ایران و افغانستان شکل گرفت. چرا که این تحولات حکایت از یک فضای مبهم، پیچیده و در عین حال متناقض دارد که از یک سو طالبان خواهان تقویت مناسبات و روابط خود در ابعاد مختلف سیاسی، تجاری، دیپلماتیک و حتی امنیتی با جمهوری اسلامی ایران است و در سوی دیگر اتفاقاتی نظیر درگیری‌های گاه و بی گاه مرزی خلاف آن را نشان می دهد. حال در چنین فضای پیچیده و متناقض امنیتی و دیپلماتیک بین طالبان و تهران طی یک سالی که از سقوط جمهوری در افغانستان و بازگشت این جریان (طالبان) به قدرت می گذرد، سوال مهمی که به ذهن متبادر می‌شود ناظر به آینده این روابط است. از این رو سراغ دکتر عبدالمحمد طاهری رفتیم تا در این خصوص ارزیابی وی را جویا شود؛ فردی که اولین مستشار و رایزن فرهنگی وزارت امور خارجه ایران در وزارت معارف افغانستان بوده و در کارنامه دیپلماتیکش علاوه بر کارداری ایران سابقه مشاور سیاسی برخی چهرهای افغانستان نظیر محمد حنیف اتمر، وزیر امور خارجه سابق هم دیده می شود. 

*** حضرتعالی به عنوان یکی از کارشناسانی که آشنایی کاملی به تحولات افغانستان دارید همواره انتقادات بسیار جدی به عملکرد جمهوری اسلامی ایران در قبال طالبان، هم در دوره حسن روحانی و هم در دولت سیدابراهیم رئیسی داشتید و هرگونه اقدامی در حمایت و تطهیر طالبان را برخلاف منافع و امنیت کشور می دانستید. اکنون که یک سال از سقوط جمهوری در افغانستان گذشته و شاهد احیای حکومت طالبان هستیم کماکان بر نگاه بدبینانه خود تاکید و اصرار دارید؟

اولاً باید بگویم که من نگاه بدبینانه ای ندارم، آنچه که در مصاحبه پیشین با شرق عنوان کرده ام و در این گفت وگو هم به نکات دیگری اشاره می کنم یک نگاه واقع بینانه است؛ نگاهی که محصول ۴۵ سال زندگی و تحقیق من روی تحولات افغانستان است. به هر حال من سال های متمادی هم به عنوان مستشار و رایزن فرهنگی و دیپلماتیک ایران در افغانستان حضور داشته ام و در کنار آن علاوه بر آشنایی و اشراف کامل آکادمیک و نظری به مبانی عقیدتی و فکری طالبان و دیگر جریان های رادیکال در این کشور از نزدیک با طالبان برخورد داشته ام و دیده ام که این جریان چه رفتاری با زنان، دانشجویان، رسانه ها، صندوق رای، دموکراسی و ... می کند. پس تاکید می کنم آنچه که قبلا گفتم و دوباره در این مصاحبه به آن خواهم پرداخت محصول که نگاه واقع بینانه است، نه یک نگاه بدبینانه. اما در ادامه لازم می دانم این را بگویم که محصول عملکرد یک ساله حکومت دوم طالبان به خصوص در قبال ایران در یک عبارت خلاصه می شود، «بحران آفرینی و زمینه سازی برای جنگ خاموش در برابر جمهوری اسلامی.» 

*** جناب طاهری پیش از اینکه این گزاره را با شما مورد کالبدشکافی و ارزیابی دقیق تری و جزئی تر قرار دهیم لازم می دانم به سوال مهمتری بپردازم. از منظر شما واقعاً منشاء و مبنای خوانش متفاوت جمهوری اسلامی از حکومت دوم طالبان، هم در دولت روحانی و هم در دولت رئیسی چیست؟ چرا تهران برخلاف سال‌های گذشته اکنون یک رویه متفاوت و حتی متضاد را برای برقراری روابط، حمایت و تطهیر  طالبان در پیش گرفته است؟

این مسئله ناشی از دو نکته مهم است؛ اول مجموعه تحولاتی که در سطح منطقه خاورمیانه شکل گرفت و دامنه آن به آسیای میانه و به‌خصوص افغانستان کشیده شد و دومین نکته نوع نگاه، تحلیل و ارزیابی کارشناسان و رسانه های داخلی از تحولات افغانستان است. 

*** در خصوص نکته اولتان، به واقع تحولات منطقه خاورمیانه چه تاثیری روی بینش متفاوت جمهوری اسلامی ایران از طالبان گذاشت؟

ببینید آنچه در مبارزه با داعش در خاورمیانه روی داد سبب شد جمهوری اسلامی ایران این ارزیابی را داشته باشد که طالبان در مقام قیاس با داعش گروهی میان رو و معتدل است. کما اینکه حتی برخی مقامات دولت روحانی و دولت رئیسی بارها به آن اشاره داشته اند. به همین دلیل جمهوری اسلامی ارزیابی و نگاه قبلی خود را در قبال طالبان تغییر داد و نه تنها دیگر طالبان را یک جریان تروریستی و تندرو نمی دانست و به قدرت رسیدن طالبان را خطری برای منافع و امنیت خود تلقی نمی کرد، بلکه حتی به دنبال حمایت، تطهیر و بازگشت آن به قدرت بود، کما اینکه در اواسط دولت دوم روحانی شاهد این تلاش‌ها و تکاپوهای برای حمایت از طالبان بودیم. مسئله مهمتر این است که به هر حال شکست داعش در سوریه و عراق سبب شد که این گروه تروریستی به دنبال محل دیگری برای احیای حکومت خود باشد و همان گونه که قبلاً پیش بینی کرده بودم افغانستان به محل مناسبی برای احیای داعش بدل شده است. به همین دلیل جمهوری اسلامی ایران سعی دارد با اهرم طالبان در برابر داعش بایستد؛ این که این ارزیابی تا چه اندازه درست است یا غلط به یک مصاحبه جداگانه نیاز دارند؛ اما این شرایط سبب شد که ایران نگاه متفاوتی نسبت به طالبان طی سال‌های اخیر پیدا کند. چنانی که بروز و ظهور این سیاست را در سال‌های پایانی دولت روحانی و یک سال اخیر دولت رئیسی دیدیم.

*** در خصوص نکته دوم تان یعنی خوانش غلط کارشناسان و رسانه های داخلی در ایران، این مسئله چگونه سبب تغییر نگاه تهران در قبال طالبان شد؟

متاسفانه طی سال های اخیر یک ارزیابی و تحلیل غلط در میان سیاسیون، دیپلمات ها و رسانه های داخلی شکل گرفته است که ناشی از همان تخحولات خاورمیانه است.

*** قدری بیشتر توضیح می دهید؟

متاسفانه تحولات خاورمیانه عربی به خصوص مسئله مبارزه با داعش به حدی روی ارزیابی ها و تحلیل کارشناسان، خروجی کار رسانه ها، دیدگاه مقامات سیاسی و دیپلمات‌های ما  اثر گذاشته است که تقریباً تمام تحولات جهانی را با همین عینک خاورمیانه عربی می سنجند، کمان اینکه تحولات منطقه افغانستان را هم با همین عینک می بینند. به این معنا که با همان عینک تحولات خاورمیانه و به خصوص سوریه و عراق به افغانستان نگاه می شود، در صورتی که خاورمیانه به شدت متفاوت از افغانستان است. این نگاه غلط تا جایی پیش رفت که متاسفانه برخی از کارشناسان و حتی مسئولین جمهوری اسلامی ایران این تصور را داشتند که افغانستان و طالبان حتی می‌تواند ادامه محور مقاومت ایران در منطقه خاورمیانه باشد که دامنه آن اکنون به آسیای میانه و افغانستان کشیده شده است. این یک ارزیابی کاملاً غلط است. طالبان به هیچ عنوان در مسیر سیاست های جمهوری اسلامی ایران گام بر نمی دارد، کما اینکه در این یک سالی که از حکومت دوم طالبان گذشته این جریان به روشنی اثبات کرده است که نه تنها تابع سیاست های منطقه ای ایران نیست، بلکه در مقاطعی اتفاقا در تضاد با آن قرار دارد. همین نکته نشان می‌دهد که ارزیابی ها و تحلیل های کارشناسان، رسانه های داخلی و حتی مسئولین در قبال افغانستان و طالبان تا چه اندازه غلط بوده است و جمهوری اسلامی ایران را به این برداشت اشتباه کشاند که می تواند مناسبات جدی و راهبردی با طالبان برای خود تعریف کند.

*** به روند مناسبات حکومت دوم طالبان و جمهوری اسلامی ایران در یک سالی که از بازگشت این جریان به قدرت می گذرد، بپردازیم. شما از عبارت جنگ خاموش و بحران سازی طالبان در برابر تهران استفاده کردید. آیا واقعاً در این یک سال طالبان این گونه عمل کرده است؟

 طی یک سالی که از حکومت دوم طالبان می گذرد فضای رسانه‌ای افغانستان به شدت محدود شده است و این کشور در ارائه و انتشار اخبار کامل و دقیق تحولات داخلی با مشکل مواجه شده است. لذا جامعه جهانی در یک ابهام و سردرگمی نسبت به عمق رفتارها و اقدامات طالبان به سر می برد. با در نظر گرفتن این مسئله به نظر نمی‌رسد که در داخل کشور نسبت به عواقب، تبعات و آثار مخرب اقدامات حکومت طالبان در قبال امنیت ایران توجه و روشنگری لازم صورت گرفته باشد. در همین راستا اتفاقاً ترور ایمن الظواهری، رهبر القاعده در کابل بسیاری از ناگفته ها را روشن کرد. طالبان بر خلاف ادعای خود مبنی بر فاصله‌گیری از برخی گروه های رادیکال مانند القاعده به درخواست تهران در عمل نشان داد که علاوه بر حفظ و تقویت مناسباتش، حتی خود را ملزم به حمایت از آنها می‌داند تا جایی که الظواهری در منطقه امن کابل برای هواخوری به بالکن محل اقامتش می رفته است. یعنی رهبر القاعده در امن ترین جای کابل یک زندگی عادی داشته است. بنابراین واقعاً نمی دانیم چه اتفاقاتی در درون حکومت طالبان روی داده و روی می دهد و چه افراد، جریان‌ها و گروه‌هایی توسط طالبان تجهیز، تسلیح و اسکان داده شده اند که می تواند تهدید جدی برای ما باشند؟ این نکته نشان می‌دهد که هیچ تضمینی توسط طالبان در خصوص صحت ادعای تقابل با جریان های رادیکال در برابر جمهوری اسلامی ایران وجود ندارد، همانگونه که در سوالات قبل اشاره کردم تهران این تصور را دارد که می تواند با اهرم طالبان و احیای حکومت طالبان به دنبال تقابل گروه های رادیکال مانند داعش خراسان، القاعده و ... باشد. این ارزیابی اشتباه است.

*** با توجه به این نکته شما که بسیار حائز اهمیت است باید این را پرسید که طالبان واقعاً در بستر حفظ و تداوم روابط با جریان هایی مانند القاعده می‌تواند در آینده برنامه برای ناامن سازی در ایران داشته باشد؟

من به شکل صریح در همین گفت وگو با شرق می گویم که نهاد مرکزی القاعده، طالبان را طی سال‌های گذشته مدیریت کرده است. بنابراین طالبان نه تنها توان فاصله‌گیری از القاعده را ندارد، بلکه تمایلی هم برای گسل میان طالبان و القاعده وجود ندارد. به ویژه شاخه حقانیِ طالبان که روابط عمیقی با القاعده داشته و دارد. از این رو اساساً طالبان به شکل مستقیم توسط هسته مرکزی القاعده مدیریت می شود. نکته مهمتری که باید به آن اشاره کرد این است که اگرچه در مقاطعی طالبان با جریان تندروتری مانند داعش خراسان به تضاد منافع رسیده است، اما طالبان قادر به کنترلش نیست. به هر حال جریان های پراکنده، متعدد و متنوع رادیکالی که اکنون در خاک افغانستان حضور دارند در یک سالی که از احیای حکومت طالبان گذشته است به شکل جدی فعالیت را تقویت کرده اند تا جایی که می توانند امنیت و منافع طالبان را به خطر بیندازند. پس این جریان ها برای طالبان قابل کنترل نیستند. در نتیجه باید این واقعیت در نظر گرفت که بروز ناامنی یا ناامن سازی با تداوم حکومت طالبان امری اجتناب‌ناپذیر جلوه می کند.

*** میان «بروز ناامنی» و «ناامن سازی» چه تفاوتی وجود دارد؟

اگر به نکات قبلی که عنوان داشتم رجوع کنید چون طالبان روابط خود را با القاعده حفظ کرده است و اساساً نهاد مرکزی و هسته مرکزی القاعده طی این سال‌ها طالبان را کنترل و مدیریت کرده است پس امکان دارد پروژه ناامن سازی در یک جریان تدریجی توسط طالبان برای ایران شکل بگیرد. اما از طرف دیگر چون طالبان قادر به کنترل و مدیریت جریان های رادیکالی مانند داعش خراسان و دیگر گروه‌های تندروی حاضر در افغانستان نیست بدیهی است که بروز ناامنی به شکل پدیده ای اجتناب‌ناپذیر و فراتر از توان طالبان ظاهر شود. من بر این نکته تاکید دارم که واقعا جمهوری اسلامی ایران اشراف کاملی بر تحولات درونی حکومت طالبان ندارد و در عین حال هم خوانش دقیقی از مناسبات طالبان با جریان حقانی، القاعده و داعش خراسان ندارد. 

*** حال با این ارزیابی شما تبعات تدوام حکومت طالبان برای ایران چه خواهد بود؟

تداوم حکومت دوم طالبان، هم در کوتاه مدت، هم در میان مدت و هم در بلند مدت هزینه های فراوانی برای کشور به دنبال خواهد داشت، کما اینکه در یک سال اخیر پس از بازگشت طالبان به قدرت بخشی از این هزنیه ها به کشور تحمیل شد. از اوج گیری بحران مهاجرت و سرازیر شدن مهاجرین به داخل کشور تا درگیری های گاه و بی گاه مرزی و مهمتر از آن چالش های امنیتی است که برای ما شکل گرفت. حتی درگیری های مرزی در طول یک سال گذشته که توسط طالبان شکل گرفته است گاها به صورت لشکرکشی از جانب طالب ها خودنمایی می کند که عده گسترده ای از نیروهای نظامی خود را به سمت مرز دوغارون یا نیمروز گسیل داشته اند تا با نیروهای جمهوری اسلامی ایران درگیر شوند. این نشان می دهد که مسئله فراتر از اختلاف مرزی است. در میان مدت باید هزینه های اقتصادی بیشتری را هم به واسطه اقدامات حکومت طالبان داشته باشیم. چرا که تداوم این شرایط توسط طالب ها به تشدید موج مهاجرت به ایران دامن خواهد زد. در عین حال بحران امنیتی ناشی از همراهی و همسویی طالبان با دیگر گروه های رادیکال در میان مدت شکل خواهد گرفت که قبل تر به آن پرداختم. از طرف دیگر در بلند مدت باید منتظر عواقب اجتماعی حکومت طالبان هم باشیم. 

***بهتر است روی تبعات کوتاه مدت تداوم حکومت طالبان طی یک سال گذشته در خصوص ایران تمرکز کنیم. به واقع مصادیع این تبعات چه هستند؟ 

آنگونه که از دل جریان داخلی در ایران برای حمایت و تطمیر طالبان بر می آید جمهوری اسلامی چند خواسته، انتظار و مطالبه روشن از طالبان در صورت احیای حکومتش داشت؛ اولین درخواست حفظ امنیت، جان و مال سایر اقوام به خصوص هزاره‌ها و شیعیان بود که در این یک سال هیچ کدام محقق نشد. دومین مسئله ایمن‌سازی مرزهای مشترک با جمهوری اسلامی ایران بود که آن هم عملاً برآورده نشد و حتی ما شاهد اوج گیری تنش های مرزی از بعد از احیای حکومت دوم طالبان هستیم که گاهی به شکل لشکرکشی طالبان در کنار مرزهای مشترک با ایران خود را نشان می دهد. مسئله دیگر تشکیل یک حکومت پاسخ گو و مسئول در برابر برخی نواقص، کاستی ها و اشتباهات احتمالی بود که این مطالبه ایران هم با گذشت یک سال از بازگشت طالبان به قدرت بر زمین مانده است. چون طی یک سالی که از احیای حکومت طالبان در افغانستان می گذرد ما شاهد یک حکومت تک قومی هستیم و به تمام اصرارها و تاکیدات ایران برای تشکیل یک دولت قانونمند، دموکراتیک، فراگیر و همه شمول با حضور تمام اقوام، مذاهب و شخصیت ها با هر فکر سیاسی از بستر انتخابات و صندوق رای توجهی ندارد. بنابراین دورنمای دیپلماسی ما در قبال حکومت دوم طالبان باید با هوشمندی و دقت عمل همراه باشد. در غیر این صورت ایران بازنده و شکست خورده تحولات افغانستان خواهد بود. 

***در این بین عملکرد جمهوری اسلامی ایران در برقراری دیالکتیک با جریان های اپوزیسیون به خصوص جریان مقاومت در پنجشیر و شخص احمد مسعود در پنجشیر را طی یک سال گذشته چگونه ارزیابی می کنید. چرا که بسیاری معتقدند در این مدت تهران تمام تخم مرغ های خود را در سبد حکومت دوم طالبان گذاشته و در برابر جنایات و تجاوزات طالبان در پنجشیر عملاً سکوت کرده است؟

علیرغم تمام نکاتی که عنوان داشتید و به نظر من درست است و جای انتقاد فراوانی هم به عملکرد جمهوری اسلامی ایران برای سکوت و انفعال در برابر حملات طالبان در پنجشیر وجود دارد، اما من قائل به این مسئله نیستم که تهران جریان مقاومت پنجشیر و احمد مسعود را به طور کامل رها کرده است و تمام تخم مرغ های خود را در سبد طالبان گذاشته است.

***یعنی از نگاه شما کارنامه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران به خصوص طی یک سالی که از عمر حکومت دوم طالبان می گذرد برای حمایت از جریان اوپوزیسیون شمال در افغانستان قابل دفاع است؟

من کماکان تاکید دارم که انتقادات جدی به عملکرد ما وجود دارد، اما در کل معتقدم اتفاقاً دیپلماسی وزارت امور خارجه به دنبال نگه داشت، پاسداشت و حفظ سرمایه و میراث مرحوم احمد شاه مسعود در پنجشیر است. اگر تحولات افغانستان را هم از نزدیک رصد کنید و اخبار را پیگیری نمایید، می‌بینید که تهران اتفاقاً مراودات خود را با جریان مقاومت پنجشیر و احمد مسعود حفظ کرده است و بسیاری از مقامات جریان مقاومت پنجشیر در ایران حضور دارند. پس جریان مقاومت شمال در افغانستان هنوز هم مورد ملاحظه جدی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد و اینگونه نیست که تصور کنید تهران با گرایش به سمت طالبان که جای نقد دارد، احمد مسعود را فراموش کرده است. اصلا منطقی نیست که بخواهیم این دیپلماسی را از دستور کار خارج کنیم.

***چرا؟

چون جریانی مانند طالبان که به این شکل قدرت را به دست گرفت و طی یک سال گذشته این عملکرد را از خود به جای گذاشته است نمی‌تواند برای جمهوری اسلامی ایران قابل اعتماد باشد. پس برای حفظ اهرم فشار در جهت کنترل و مدیریت طالبان ما باید روابط و مناسبات خود را با جریان های اپوزیسیون، هم اپوزیسیون مسلح و هم اپوزیسیون سیاسی به خصوص جریان مقاومت شمال در پنجشیر حفظ و تقویت کنیم.

***علاوه بر جریان شمال در پنجشیر دیگر جریان‌های اپوزیسیون از عبدالرشید دوستم و اسماعیل خان در خارج از افغانستان تا جریان ارگ نشین مانند حامد کرزی و عبدالله عبدالله هم وجود دارند. دیالکتیک سیاسی و دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران با این جریان های اپوزیسیون باید چگونه باشد؟ آیا تهران با تداوم حکوت طالبان باید روی این آلترناتیوها حساب باز کند؟

هیچکدام از این جریان‌های اپوزیسیونی که به آن اشاره کردید آلترناتیوی در برابر جریان مقاومت در پنجشیر نیستند.

***به چه دلیل؟

چون این جریانهای  اپوزیسیون که شما نام بردید اکنون محل و منشاء تاثیرات جدی برای آینده افغانستان نیستند، کما اینکه اگر شما به تحولات یک سال گذشته افغانستان بعد از روی کار آمدن طالبان نگاه کنید، نه جریان ارگ نشین در کابل یعنی عبدالله عبدالله و حامد کرزی توانستند کاری برای مردم افغانستان شکل بدهند و نه به شکل جدی تر جریان اپوزیسیون خارج نشین که از جنگ و تقابل با طالبان فرار کرده‌اند، می‌توانند منشأ اثر باشند. اکنون هیچ کدام از این افراد، شخصیت ها و چهره ها دارای وزن، جایگاه و منزلت اجتماعی در بین مردم افغانستان نیستند. از همه اینها بدتر اشرف غنی، رئیس جمهور فراری افغانستان است. در نتیجه تنها جریان اپوزیسیونی که در حال حاضر دارای وزن و قدرت اثرگذاری است همان جریان احمد مسعود در پنجشیر است. نکته مهمی که باید در پاسخ روشن به سوال قبلی شما به آن اشاره کرد این است که جمهوری اسلامی ایران باید مناسبات خود را با این جریان های اپوزیسیون خارج نشین هم حفظ کند.

***اما شما عنوان داشتید که این جریان ها منشا تاثیرگذاری نیستند؟

بله از این جهت تاثیرگذار نیستند که بُرش، بُردار و دامنه آن ها در میان افکار عمومی افغانستان و مردم این کشور تقریباً صفر است، اما جمهوری اسلامی ایران برای حفظ منافع و امنیت خود هم که شده جا دارد از هر جریان و فردی که در برابر گروه های رادیکالی مانند داعش خراسان، القاعده جریان حقانی ایستاده و یا خواهد ایستاد، حمایت تمام قد داشته باشد. من این هشدار را می دهم که جمهوری اسلامی ایران نباید به توان طالبان برای کنترل و مدیریت جریان های رادیکال دلخوش باشد. چون از یک طرف این هسته مرکزی القاعده است که طالبان را کنترل می کند. یعنی در حقیقت آی.اس.آی پاکستان هر دو (طالبان و القاعده) را در دست دارد و از طرف دیگر طالبان توان مدیریت و تقابل با دیگر جریان های رادیکال حاضر در افغانستان را هم ندارد. بنابراین ما باید همه فرصت ها در افغانستان را حفظ کنیم. این نکته از آن جهت اهمیت به سزایی دارد که نباید مسئله نفوذ موساد و اسرائیل در خاک افغانستان را هم از نظر درو داشت. به هر حال بعد از پیمان ابراهیم و باز شدن پای اسرائیل در کشورهای عربی تا پشت مرزهای آبی ایران در خلیج فارس و دریای عمان به موازات سایه روشنی از مناسبات با اقلیم کردستان عراق و همچنین حضور پررنگ و جدی در منطقه قفقاز پس از جنگ دوم قره باغ اکنون وضعیت متشتت و ناامن افغانستان بهترین فضا و فرصت را برای موساد و اسرائیل شکل داده است که از طریق مرزهای شرقی هم نفوذ خود را گسترش دهد./شرق