خاورمیانه و شمال آفریقا در نابسامانی تازه ژئوپولتیک

نویسنده: اوتو لانزاوکچیا

دیپلماسی ایرانی: یورش خشونت بار روسیه به اوکراین، ناپایداری به ویژه در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا را تشدید کرده است. بحران غذایی که کرملین به راه انداخته بر بحران همه گیری اضافه می شود و تلاش ها برای بهبود اقتصادی، بحران آب و هوا، انتقال انرژی و زنجیره تامین را تضعیف می کند. در این میان برخورد قدرت های بزرگ منطقه ای – مصر، ترکیه، ایران – که هر کدام اهداف متفاوتی را دنبال می کنند قابل چشمپوشی نیست. 

ویلیام وکسلر، مدیر مرکز رفیق حریری و برنامه های خاورمیانه شورای آتلانتیک این دوره را دوره ای از دگرش ها و گذارهای بزرگ می نامد. وکسلر بر این باور است که ایالات متحده پنج دهه از سیاست حفظ وضع موجود حمایت کرد تا در سال 2003 دولت جورج بوش پسر با حمله به عراق آشکارا از این سیاست روی گرداند. دوره باراک اوباما دگرش های سیاسی دیگری را تجربه کرد: مانند بهار عربی و امضای برجام. دونالد ترامپ هم که بزرگترین تهدید کننده وضع موجود بود.

پویش هایی از این دست، خلائی را موجب شد که چین و روسیه را به پر کردن آن ترغیب کرد. از سوی دیگر چند پارگی غیر عادی کشورهای عربی نیز این خلاء را بیش از پیش افزایش داد. در گذشته توافق یک قدرت خارجی با یک رهبر عربی صورت می گرفت که تلاش می کرد نماینده کل دنیای عرب باشد.

امروز کشورهای عرب از نظر ژئوپلتیک ضعیف هستند و این شرایط به بازیگرانی مانند ترکیه، ایران و روسیه اجازه می دهد تا از خلاء موجود برای رسیدن به اهداف خود استفاده کنند. چین نیز با روش ویژه خود وارد منطقه مدیترانه شده است و محتاطانه تلاش می کند بدون درگیری روابطش در منطقه را تقویت کند.

با این حال، ایالات متحده همچنان بزرگترین قدرت دریایی و هوایی منطقه است، از یک پلت فرم اطلاعاتی عظیم برخوردار است، در سطح دیپلماتیک فعال است و از روابط اقتصادی استفاده می کند. بیش از نیمی از توافقات تجارت آزاد کنونی ایات متحده با کشورهای حوزه خاورمیانه بزرگ است. همه اینها از تعهد بلندمدت ایالات متحده حکایت دارد.

چه بسا واشنگتن انتظار داشت که در نبودِ حضورش، اروپا نقش پررنگ تری در امور خاورمیانه و شمال آفریقا داشته باشد. پروفسور ریکاردو ردائلی، مدیر مرکز تحقیقات نظام جنوب و مدیترانه در دانشگاه کاتولیک میلان در این باره می گوید: «تهاجم روسیه به اوکراین فرصتی را فراهم کرد که به موجب آن بلوک اروپایی می توانست با صدایی یکپارچه و قوی به رویدادهای جاری واکنش نشان دهد اما بروکسل موضع منفعلانه اش نسبت به مدیترانه و فراتر از آن را حفظ کرد که تاکیدی است بر محدودیت هایش به عنوان یک بازیگر ژئوپلیتیک.»

اروپا بازهم اشتباه می کند چرا که اکنون می خواهد واردات انرژی از روسیه را با تامین منابع آن از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا جبران کند. خودِ دریای مدیترانه به کانون معضلات ژئوپلیتیکی حل نشده تبدیل شده است و مسائل انرژی احتمالاً وضعیت را بدتر خواهد کرد. شرق مدیترانه میزبان منابع عظیم انرژی است اما بسیاری بر این باورند که خود این منابع در نهایت بسیاری از تنش‌ها را تحریک و تلاش‌های مشترک امنیتی و انرژی را مختل می کند.

علاوه بر انرژی، مدیترانه پتانسیل های دیگری هم دارد. یک درصد از آب جهان و 15 درصد تجارت دریایی را در خود جای داده است. تمام کشورها به تجارت مذکور وابسته هستند. بحران غذا یک نمونه از آن است. می توان وسعت بحران های اجتماعی بالقوه را تصور کرد که به نوبه خود ممکن است جریان های مهاجرتی به سمت شمال را کلید بزند. اینها همه دلایلی برای ضرورت تمرکز اتحادیه اروپا بر این منطقه و نیاز به مشارکت تازه اتحادیه اروپاست.

مارکو مینیتی، رئیس بنیاد Med-Or و وزیر کشور پیشین ایتالیا، می گوید: اگر به آنچه در اوکراین اتفاق می‌افتد به دقت نگاه کنیم، می‌توانیم ببینیم که بسیاری از علل زمینه‌ای آن به منطقه وسیع‌تر مدیترانه مربوط می‌شود. چگونه همه اینها می تواند تأثیر مستقیمی بر ثبات اروپا داشته باشد. بحران غذایی مدیترانه می‌تواند به یک بحران اجتماعی تبدیل شود، تنش‌های سیاسی ایجاد کند و باعث تشدید بحران‌های انسانی شود. 

اهمیت منطقه مدیترانه برای اتحادیه اروپا باعث می شود اهمیت آن نزد ایالات متحده نیز افزایش یابد. این موضوع همراه با حضور رو به رشد چین دلایل کافی هستند تا واشنگتن تمرکز خود را بر این منطقه افزایش دهد. آقای وکسلر بر این باور است: فرصتی برای ایالات متحده وجود دارد تا بر اوضاع خاورمیانه تأثیر بگذارد. وی همچنین خاطر نشان کرد که سفر آتی جو بایدن به ریاض که قرار است روابط تیره‌شده را بهبود بخشد، گامی مطمئن در مسیر درست است.

منبع: شورای آتلانتیک / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11