از ترکیه و اسرائیل تا ایران، همگی درتکاپوی پر کردن خلاء نبود روسیه در سوریه

نویسنده: خالد ابو زهر 

دیپلماسی ایرانی: دولت ترکیه چندی پیش با دادن اطلاع قبلی به مسکو، عبور هواپیماهای نظامی و مسافربری روسیه از حریم هوایی این کشور به مقصد سوریه را ممنوع اعلام کرد. این درحالی است که آنکارا برای برقراری آتش بس دائم بین روسیه و اوکراین، تلاش می کند. به این ترتیب می توان گفت، جنگ اوکراین روی تحولات سوریه تاثیر گذاشته است.  

ترکیه هر سه ماه یک بار مجوزهای ورود هواپیما های خارجی به حریم هوایی خود را تمدید می کند. باید دید چرا ترکیه در این مقطع تاریخی حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای نظامی و غیرنظامی روسیه بسته است. علت این امر مسائل و تحولات مربوطه به سوریه است، کشوری که افزون بر ایران، ترکیه، روسیه و اسرائیل نیز در آن ذینفع هستند. 

ترکیه پیش از بستن حریم هوایی خود به روی هواپیماهای روسیه، به تازگی چندین بار مناطق کردنشین شمال سوریه را بمباران کرده است. ترکیه افزون بر حمله به مواضع کردهای سوریه، مواضع کردها در اقلیم کردستان عراق را نیز آماج حملات خود قرار داده و بهانه این حملات حمایت کردهای ساکن در این دو کشور، از حزب کارگران کردستان است که در سوریه به مبارزه جدایی طلبانه ادامه می دهند. کردهای ساکن در سوریه و عراق در ضمن با نیروهای داعش مبارزه می کنند و از این بابت از سوی آمریکا، حمایت می شوند. 

با توقف هماهنگی بین روسیه و آمریکا در مناطق شمالی سوریه، در پی بروز جنگ در اوکراین، ترکیه فرصت را غنیمت شمرده است. ترکیه در ضمن از توازن نیروها در شمال سوریه آگاهی دارد و می داند که این قسمت از سوریه برای اسرائیل دارای اهمیت است و باید منافع تل آویو نیز محترم شمرده شود.  

ترکیه با بهره گیری از وضعیت کنونی، ضمن تلاش برای برقراری ثبات، می کوشد از شکل گیری یک منطقه خودمختار کردنشین در شمال سوریه پیشگیری کند. به همین علت است که دولت ترکیه با تغییر دیدگاه خود، دیگر برای سرنگون ساختن دولت بشار اسد تلاش نمی کند و گستره و ظرفیت تحرکات خود را افزایش داده است.  

در این میان، اسرائیل چندی پیش یک انبار مهمات متعلق به گروه های مورد حمایت ایران را در نزدیکی دمشق، بمباران کرد. اسرائیل ضمن حمایت از مواضع و رویکرد متحد خود، یعنی آمریکا در قبال جنگ اوکراین، تلاش می کند تا منافع حیاتی خود را در امتداد مرزهایش با سوریه، تامین و تضمین کند. اسرائیل به شدت از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا زیر فشار است و با وجود گرایش به سوی حمایت از اوکراین، از موضع گرفتن علیه روسیه خودداری کرده است. مشخص است که مسکو از موقعیتی که اسرائیل در آن قرار دارد آگاه است و می داند که تل آویو ناگزیر است با ایران در سوریه مقابله کند. تردیدی وجود ندارد که واشنگتن نیز از این مسائل با خبر است اما از فشار علیه تل آویو، دست بر نخواهد داشت.  

همه طرف های ذینفع در مسائل مربوط به سوریه از توازن موجود خرسند هستند و در ضمن تلاش می کنند تا از منطقه گسترده ای که حوزه نفوذ روسیه است، تا حد امکان به نفع خود بهره برداری کنند.   

با توجه به نکات فوق اکنون باید دید که ایران در قبال تحولات سوریه چه مواضع و دیدگاهی دارد، دیدگاه هایی که مستقیما با روسیه ارتباط پیدا می کند. روسیه و ایران هرگز کاملا با یکدیگر همسو و متحد نبوده اند. در گذشته، دو کشور اهداف مشترکی داشته اند اما در عین حال منافع آنها با یکدیگر در تضاد بوده است. این مساله حتی در دوره ای  که هر دو کشور تلاش کردند تا اسد را در راس قدرت نگه دارند، کاملا مشخص بود. 

در نگاه اول متوجه می شویم که جنگ اوکراین برای ایران مزایایی داشته است اما نباید در بررسی مسائل مربوط به ایران و روسیه، گفت وگوهای هسته ای را نادیده گرفت. روسیه حتی با وجود درگیر بودن در جنگ اوکراین، در زمینه ذخیره سازی اورانیوم، نقش تضمین کننده را بر عهده دارد. همین مساله، ایران را در تنگنا قرار می دهد. 

اگر توافق هسته ای به دست آید، ایران در زمینه تامین گاز برای بازارهای جهانی رقیب مستقیم روسیه خواهد بود. مساله زمانی پیچیده تر می شود که بدانیم خط لوله انتقال گاز ایران به اروپا یا باید از طریق ترکیه یا سوریه بگذرد. به همین علت ایران و ترکیه ممکن است برای ایجاد تغییر در توازن قوا در سوریه به نفع خود، به تکاپو بیفتند. 

دولت ترکیه تا کنون موضعی کاملا آشکار در قبال حکومت بشار اسد داشته است، اما ایران و روسیه از حامیان دولت سوریه بوده اند. در نتیجه توازنی که تا کنون وجود داشته، ممکن است از میان برود. اما آنچه به دوام این وضعیت کمک می کنند، گره خوردن منافع بازیگران عمده به یکدیگر، رقبابت و حتی رویارویی آنها، در سوریه است.   

همه طرف ها به این نتیجه رسیده اند که سرنشینان یک کشتی هستند و نباید برای غرق آن تلاش کنند هر چند ایران و ترکیه تلاش می کنند تا آنجا که می توانند گستره و دامنه نفوذ و مناطق تحت کنترل روسیه را محدود و حوزه نفوذ خود را گسترش دهند. مساله اصلی در همین جاست. باید دید که روسیه از وضعیت کنونی چگونه سر بیرون خواهد آورد. هم ترکیه، هم ایران و هم اسرائیل می دانند که رویارویی مستقیم با روسیه، پس از پایان یافتن بحران اوکراین، برایشان گران تمام خواهد شد. اما چنانچه روسیه به علت جنگ اوکراین تضعیف شود و نتواند به حضور نظامی خود در سوریه ادامه دهد، تردیدی وجود ندارد که ایران و ترکیه تلاش خواهند کرد تا بیشترین نفوذ را در سوریه به دست آورند و اسرائیل نیز بر حفظ منافع خود در سوریه، پافشاری خواهد کرد. 

نکته قابل توجه دیگر این است که اسد از این گونه تغییر و تحولات سود می برد و موقعیتش در میان متحدان و حتی مخالفان و دشمنانش تقویت خواهد شد. دوستان و دشمنان اسد، حتی تا آنجا که به لبنان مربوط می شود به حفظ این نظام او و توازن موجود نیاز دارند. ترکیه برای پیشگیری از استقلال کردها، اسرائیل به داشتن همسایه ای ضعیف و ایران برای باج خواهی از اروپا.  

خاورمیانه در زمنیه ژئوپلیتیک، منطقه ای است چالش برانگیز و هر ضعفی که از سوی یکی از بازیگران نشان داده شود، به بهره برداری از سوی رقبا خواهد انجامید. پس از عقب نشینی آمریکا از این منطقه، اکنون این مساله مطرح است که آیا روسیه نیز این منطقه را ترک خواهد کرد یا خیر. گرچه چنین رویدادی بسیار بعید است اما رهبران منطقه از هم اکنون به بررسی این سناریوی احتمالی پرداخته اند. چنین به نظر می رسد که پی آمده های احتمالی چنین رویدادی، ترکیبی از ادامه گفت وگوهای کنونی، طرح های بازسازی یا درگیری های نظامی خواهد بود.

منبع: عرب نیوز / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11