ایران و عربستان آشتی می کنند؟

نویسنده: نیکیتا سماگین 

دیپلماسی ایرانی: پس از چهار دور مذاکره در بغداد در سال 2021 میلادی، به نظر می رسید که گفت وگو میان تهران و ریاض در خصوص عادی سازی روابط به بن بست رسیده است. بعد از ماه اکتبر، کمترین دیدار جدیدی برگزار نشد و مقامات دو کشور همچنان یک شعار را تکرار می کنند که فقط در صورت تغییر رفتار طرف مقابل، اوضاع بهتر خواهد شد.

اما، در اواخر سال گذشته، هنوز امیدی برای بهبود روابط وجود داشت، مقامات عربستان سعودی موافقت کردند که برای سه دیپلمات ایرانی ویزا صادر کنند تا دفتر تهران در سازمان همکاری های اسلامی در جده افتتاح شود. در اواخر ماه ژانویه سال جاری، نمایندگی ایران کار خود را از سر گرفت.

البته، این رویداد را می توان به عنوان حسن نیت ایران تلقی کرد. ایرج مسجدی، سفیر ایران در عراق، می گوید که به زودی، دور پنجم مذاکرات در بغداد برگزار خواهد شد. افزون بر آن، وزارت امور خارجه ایران با حسن نیت تمام، از خبر یکی شدن شبکه انرژی عربستان سعودی و عراق استقبال کرد. اگرچه، پیش از آن، تهران تامین نیروی برق مردم عراق را جزء منافع مسلم خود می دانست. بدین ترتیب، در سال 2022 میلادی، این شانس وجود دارد که صفحه جدید و صلح آمیزتری در تاریخ دو کشور رقم بخورد.

به نظر می رسد که ایران و عربستان سعودی در یک دایره بی پایان رقابتی گرفتار شده اند. هر دو طرف قوی تر از آن هستند که به طرف مقابل ببازند. در این میان، این دشمنان بیش از حد درگیر فرایندهای منطقه ای هستند و بیش از آن جاه طلب و سرسخت که نمی توانند، عقب نشینی کنند. در نهایت، تهران و ریاض به خوبی، از آسیب پذیری خود آگاه هستند و از آن هراس دارند که در یکی از نقاط کلیدی تضاد در منافع که تعداد آنها در طول سال ها در حال افزایش است، یکدیگر را دست کم گرفته و تسلیم شوند.

اگرچه، امکانات بی حد و حصر نیستند، اما هر دو طرف از فرسودگی و خستگی به دور نیستند. پیروزی نه فقط سخت است، بلکه غیرممکن نیز به نظر می رسد. در چنین وضعیتی، مبارزه می تواند تا بی نهایت ادامه یابد و از یک دایره به دایره دشوارتری تبدیل شود.

اما، به رغم عمق خصومت ها، درگیری میان عربستان سعودی و ایران هرگز به یک رویارویی آشکار تبدیل نشد. از مدت ها پیش، هر دو کشور به هزینه گزاف مناقشه نظامی مستقیم واقف هستند و حتی در دوره های اوج رقابتشان، موفق شدند، از آغاز مناقشه اجتناب کنند.

نیاز تهران به تنش زدایی، مدتها قبل از روی کار آمدن ابراهیم رئیسی آشکار شد. برخلاف تصور رایج، این موضوع به دلیل کمبود منابع مالی نیست. مدل جنگ نیابتی ایران نسبتا ارزان است. گروه مسلح حزب الله در لبنان، حشد الشعبی در عراق و حوثی ها در یمن عمدتا، به سلاح گرم ساده مسلح هستند و از نظر تجهیزات، بیشتر شبیه گروه های چریکی هستند. تهران می داند که چگونه در حد توان خود مبارزه کند و در هر سطحی از تحریم ها، برای ماجراجویی های سیاسی خود، منابع مالی لازم را پیدا می کند.

مشکل بیشتر در این است که ایران در جنگ های جاری حتما پیروز نمی شود. در دهه 2000 و اوایل دهه 2010 میلادی، ایران نفوذ خود را در خاورمیانه افزایش داد، اما در پنج سال گذشته، تقریبا فقط به حفظ مواضع فعلی اش پرداخته است. افزون بر آن، مشکل منابع انسانی مطرح است.

ایران از استراتژی «لزوم برقراری صلح» حمایت می کند. از سوی دیگر، پیوسته، از ریاض برای آغاز مذاکرات درخواست می شود. وزارت امور خارجه ایران تصریح می کند که امریکا و اسرائیل نمی توانند امنیت را در منطقه تامین کنند و این یعنی، مساله فقط از راه گفت وگو حل و فصل می شود.

یک عامل مهم دیگر، به قدرت رسیدن اصولگرایان در ایران است. رئیسی با درک مشکلات اقتصادی و اجتماعی کشور به دنبال یافتن دلایلی برای خوش بینی است تا بتوان به مردم امید داد. توافق هسته ای و صلح با عربستان سعودی می تواند، ابزار مهمی باشد. افزون بر این که در زمان اصلاح طلبان، تهران در هر دوی این حوزه ها شکست خورده است.

ریاض معتقد است که اصولگرایان در ایران به شخصیت اصلی نظام یعنی آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب و همچنین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نزدیک تر هستند. بدین ترتیب، ضمانت های رئیسی بیشتر از ضمانت های حسن روحانی کارسازتر واقع می شوند.

گفت وگوی آغاز شده میان طرفین و گام های نخست به سوی یکدیگر از بروز تغییرات مثبت در سیاست منطقه ای حکایت دارد. اگرچه، خوش بینی در این مسیر محدود است، زیرا دلایل اصلی  برای رقابت همچنان برقرار است. تاریخ روابط میان ایران و عربستان سعودی در دوره هایی عادی بوده است. اما، نباید از یاد برد که پس از تنش زدایی، مرحله جدیدی آغاز می شد که درگیری میان ایران و عربستان سعودی را با قدرت تازه تری شعله ور می کرد.

منبع: ایتارتاس/ تحریریه دیپلماسی ایرانی