شورش و انقلاب در قزاقستان، آرزوهای ترکیه را بر باد داده است

دیپلماسی ایرانی: سیاستگذاری عمومی در عصر کنونی به ابزار حاکمان برای تضمین بقای حکمرانی خویش در داخل و حضور در مناسبات قدرت جهانی بدل شده است. هر چند سیاستگذاری عمومی را فرآیندی می‌دانند که رابطه میان وضع موجود و وضعیت بهتر و آرمانی را طرح و اجرا می‌کند، اما این وضعیت آرمانی بیشتر در افکار و اذهان سیاستگذاران ارشدی است که بر بقای قدرت خویش اصرار دارند. 

سیاستگذاری عمومی در چارچوب حرکت از وضعیت کنونی به وضعیت آرمانی با هدف بهبود شرایط یک کشور و حتی یک مجموعه سرزمینی خاص (قومی، مذهبی، زبانی و ...) می‌تواند مورد پذیرش شهروندان باشد. اما بسیاری شهروندان در کشورهای مختلف چون روسیه، چین، آمریکا، دولت‌های اتحادیه اروپا، ایران، ترکیه و ... به شدت از سیاستگذاری‌ عمومی در کشورهای خویش ناراحت بوده و به شیوه‌های گوناگون، اعتراض و نارضایتی خود را به سیاستگذاران و حکمرانی نشان می‌دهند.

آنچه انقلاب کرونایی با منشأ ظهور و جهانگیری ویروس کرونا در جهان بوده را می‌توان ازجمله نقاط مشترک در میان اکثریت اعتراضات شهروندان در سراسر جهان طی دو سال گذشته دانست که حتی نویدبخش ظهور موجی جدید از جنبش‌های آنارشیک در جهان بوده است. این موج از اعتراض و آشوب کرونایی در اغلب کشورهای جهان و حتی در کشورهای دموکراتیک و لیبرال اروپایی نیز با خشونت و خون‌ریزی همراه بوده است.

در چنین شرایطی از ظهور موج آنارشی‌طلبی ناشی از آشوب‌ها و انقلاب کروناویروس است که مسائل اقتصادی و سیاسی مانند: افزایش بیکاری، افزایش بهای مواد خوراکی و غذا، افزایش بهای انرژی و سوخت، کاهش سطح رفاه شهروندان و ... سبب تشدید شکنندگی دولت‌ها می‌شود.

دولت‌های شکننده دارای مؤلفه‌های داخلی و بین‌المللی مانند: فشارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، حقوق بشر، حاکمیت قانون، چنددستگی نخبگان، اعتراضات گروهی و ... است که مهم‌ترین و بارزترین آنها خشونت است1. اکنون می‌توان ادعا کرد که اغلب کشورهای جهان دارای میزانی از شکنندگی دولت هستند که جهان را در وضعیت آنارشیک قرار می‌دهد. 

دولت‌های شکننده در حال حاضر تنها به کشورهای جهان سوم و عقب نگه داشته شده آسیا و آفریقا محدود نیست، بلکه کشورهای بزرگ و دارای پیشینه اقتصادی و سیاسی برتر جهان را نیز شامل می‌شود. در چنین فضایی است که موجی جدید از آشوب و خشونت در سراسر جهان ظهور می‌یابد. یکی از کانون‌های کهن این‌گونه اعتراض‌ها و آشوب‌ها را می‌توان آسیای جنوب غربی و جمهوری‌های سابق اتحاد جماهیر شوروی دانست که طی یک سال اخیر شاهد اعتراض و آشوب در ایران، عراق، ترکیه، پاکستان، روسیه، بلاروس، ارمنستان و ... بوده است.

اعتراض گسترده و البته خشونت‌بار در قزاقستان در روزهای ابتدایی سال 2022 را می‌توان نویدبخش موجی جدید از این‌گونه تحولات اعتراضی همراه با خشونت در منطقه به‌خصوص کشورهای دارای حکمرانی استبدادی و دولت شکننده برشمرد که در این مقاله به اثرپذیری ترکیه از آشوب‌های قزاقستان پرداخته می‌شود:

یکم - شباهت حکمرانی قزاقستان و ترکیه: حکمرانی قزاقستان طی نزدیک به سه دهه اخیر دارای شباهت‌هایی با حکمرانی ترکیه طی دو دهه اخیر است. شباهت‌هایی که بیشتر در کیش شخصیت سیاستگذاران اعظم دو کشور یعنی نورسلطان نظربایف با سابقه 29 سال حکومت در قزاقستان و رجب طیب اردوغان با سابقه 20 سال حکمرانی در ترکیه قابل مشاهده است.

حکومت 29 ساله نورسلطان نظربایف که نمادی از حکمرانی نامطلوب و استبدادی در آسیای جنوب غربی محسوب می‌شود با وجود کناره‌گیری ظاهری از قدرت در انتخابات 2019 و واگذاری قدرت به یکی از نزدیکان خود یعنی قاسم جومارت توقایف، همچنان بر شهروندان این کشور سایه افکنده و معترضین کنونی نیز کشور خود را همچنان در گرداب فساد و استبداد نظربایف می‌بینند که طی چند دهه اخیر اجازه ظهور هیچ منتقد و مخالف سیاسی در سپهر سیاسی قزاقستان را نداده2 و حتی نام پایتخت این کشور را از نام زیبای "آستانه" به نام کوچک نظربایف یعنی نورسلطان نیز تغییر داده است!    

آنچه آشوب و اعتراض شهروندان قزاقستانی به افزایش بهای سوخت به‌ویژه گاز مایع نامیده می‌شود با اعتراضات و نارضایتی‌های نهفته در فضای ترکیه به‌خصوص اقدامات و سیاست‌های دولت اردوغان در کاهش و سقوط ارزش لیر، پول ملی ترکیه همسان است.

تحولات ترکیه بعد از کودتای دروغین 2016 این کشور که با حکمرانی استبدادی و دیکتاتوری اردوغان همراه بوده، طی چند سال اخیر با تکانه‌های شدید اقتصادی و سقوط اقتصاد نوظهور ترکیه وارد مرحله‌ای از دولت شکننده شده است که اعتراض‌ها و آشوب‌های خشونت‌بار در این کشور مانند آنچه اکنون در قزاقستان رخ می‌دهد را امری اجتناب‌ناپذیر می‌کنند.

دولت ترکیه به رهبری اردوغان طی چند سال اخیر به بهانه‌های مختلف به سرکوب نخبگان و سایر رقیبان سیاسی و اقتصادی خود در ترکیه اقدام کرده و اخبارهای متعددی از فساد سیاسی و اقتصادی دوستان و خاندان اردوغان در رسانه‌های داخلی و خارجی منتشر می‌گردد که حکمرانی اردوغان را در تراز حکمرانی نظربایف قرار داده است. 

دوم - آرمان اردوغان برای جهان ترک بر بنیان حکمرانی استبدادی: یکی از آرمان‌های توهمی اردوغان که بر مبنای گسترش‌گرایی جغرافیایی با ابزارهای قومی و زبانی استوار است را می‌توان آرمان تشکیل جهان ترک به مرکزیت و رهبری ترکیه و پادشاهی مادام‌العمر رجب طیب اردوغان برشمرد که یکی از پایه‌های این آرمان کشور قزاقستان است. 

قزاقستان که یکی از کشورهای ثروتمند در داشتن منابع طبیعی و زیرزمین مانند: اورانیوم، سرب، روی، منگنز و حتی منابع و مخازن بزرگ نفت و گاز است ازجمله کشورهای دارای بخش کشاورزی بسیار توانمندی است که از تولید کنندگان و صادرکنندگان اصلی غلات به‌ویژه گندم در جهان است. این چنین شرایط اقتصادی و اهمیت ژئواستراتژیک همسایگی با چین، روسیه، سهم بزرگ ساحل دریای خزر و ... سبب می‌شود تا قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی مانند چین، روسیه و حتی ترکیه برای تسلط بر این کشور متمرکز شده و هر کدام با ترفندی خاص به دنبال حضور و نفوذ در این کشور باشند!

دولت ترکیه به رهبری اردوغان طی یک دهه اخیر با طراحی سیاست ایجاد جهان تُرک شامل: جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان به عنوان اعضای اصلی و ترکمنستان و مجارستان به عنوان اعضای ناظر با عناوینی مانند شورای کشورهای ترک زبان و ... در حال تحریک رهبران مستبد این کشورها و ایجاد فتنه‌های زبانی و قومی میان شهروندان منطقه برای تحقق توهم ادغام جهان ترک در 2040 می‌باشد.3

اردوغان ضمن جلب موافقت حاکمان اغلب مستبد و دیکتاتور منطقه ازجمله نورسلطان نظربایف سعی داشته است تا ضمن نفوذ اقتصادی و سیاسی در قزاقستان، از منابع اقتصادی و سیاسی این کشور برای تحقق آرمان پادشاهی اردوغان بر جهان ترک بهره‌برداری کند. ایجاد و افتتاح دبیرخانه شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان در آبان 1400 با حضور سران کشورهای عضو در استانبول4 با حضور اردوغان یکی از جلوه‌های اقدامات اردوغان برای نفوذ بیشتر بر تحولات کشورهای عضو این اتحاد قومی و زبانی است.     

شورای تُرک، سازمان کشورهای تُرک یا جهان تُرک، همگی را می‌توان نام‌هایی دانست که سیاستگذاری آرمانی پادشاهی ترکیه بزرگ با سلطه بر کشورهای عضو این شورا و ادغام آنان در 2040 و شکلگیری یک ترکیه بزرگ و قدرتمند جهانی را دنبال می‌کند. این آرمان اردوغان بر بنیان حکمرانی استبدادی و دیکتاتوری برخی رهبران مستبد منطقه استوار است که برای بقای خود به اردوغان و ترکیه پناه آورده‌اند!  

سوم - دولت شکننده ترکیه و رسوایی اردوغان: در حالی که قزاقستان در اعتراض و آشوب خشونت‌بار فرو رفته و مجبور به درخواست کمک و مداخله سازمان پیمان امنیت دسته جمعی (Collective Security Treaty Organization) CSTO در سرکوبی معترضین و برقراری آرامش داخلی خود شده است، برخی دیگر از دولت‌های شکننده منطقه به‌خصوص دولت اردوغان در ترکیه به شدت از تکرار تحولات اعتراضی قزاقستان در کشورهای خود هراس دارند.

هراس دولت ترکیه از نفوذ موج اعتراضی و آشوب خشونت‌بار قزاقستان به درون ترکیه که بسترهای آن نیز مهیا شده و شهروندان ترکیه را در آستانه اعتراض و آشوب قرار داده است را می‌توان در زوال و فروپاشی اقتصاد ترکیه به‌ویژه سقوط ارزش لیر، افزایش تورم و گرانی بی‌سابقه اجناس به‌خصوص مواد غذایی در در این کشور مشاهده کرد.    

ناامیدی، نگرانی، نارضایتی و حتی اعتراض نخبگان و شهروندان ترکیه به سیاستگذاری و حکمرانی بیست ساله اردوغان به‌خصوص استبداد سیاسی و سقوط اقتصاد این کشور سبب شده تا اردوغان در نظر‌سنجی‌های صورت گرفته از رقیبان مهم خود شکست خورده و آینده مبهم و تاریک را پیش روی خود و حزب عدالت و توسعه ببیند. زوال و سرنگونی حکمرانی اردوغان که تنها راه برای تضمین بقای آن توسل به دشمنان و رقیبان چند سال گذشته ترکیه است!

دشمنانی مانند: اسرائیل، عربستان، امارات متحده عربی، مصر، ... و حتی سوریه که طی یک دهه اخیر از دوستان نزدیک دولت اردوغان به دشمنان درجه اول و خطرناک ترکیه تبدیل شده بودند اکنون بار دیگر در آستانه دوستی قرار دارند. 

طی چند ماه اخیر دولت اردوغان برای تضمین بقای خود مجبور به کنار گذاشتن سیاست‌های دروغین و نیرنگ‌گونه خود در روابط با اسرائیل و عربستان شده و برای نجات اقتصاد خود به کمک‌های مالی و اقتصادی این کشورها چشم دوخته است.

رسوایی دولت ترکیه در برقراری روابط دولت‌هایی که اردوغان آنان را نکوهش و محکوم ‌دانسته و القابی بسیار پلید به آنان می‌داد‌ یعنی با اسرائیل به عنوان دولت تروریست کودک‌کش و عربستان به عنوان دیکتاتوری خبرنگارکش و سوریه به عنوان دیکتاتوری مذهبی و ... نشان می‌دهد که اردوغان برای بقای حکمرانی خود حاضر به دست بوسی محمد بن سلمان، بشار اشد و رهبران اسرائیل نیز می‌شود!

شرایط تهدیدآمیز کنونی پیرامون دولت ترکیه به رهبری اردوغان نشان می‌دهد که شکنندگی دولت اردوغان به درجه‌ای برگشت‌ناپذیر و بحرانی رسیده است که حاضر به توسل به دشمنان و رقیبان خود شده تا دچار سرنوشت دوست خود نورسلطان نظربایف و ... نشود.

چهارم - اصل تغییر خشونت‌بار سیاستگذاری و رهبری: اعتراضات شدید و آشوب‌های خشونت‌بار به یکی از جلوه‌های نوین عصر کنونی بدل شده است. جلوه‌ای که اغلب رهبران و سیاستگذاران جهان را با چالش‌های اعتراضی و آشوبی روزانه مواجه ساخته و اصل بقای پایدار دولت‌ها و حکمرانی‌هارا تهدید می‌کنند.  

یکی از اصول اجتناب‌ناپذیر در دولت‌های شکننده که گذار از شکنندگی به توسعه پایدار را سخت و پرهزینه می‌سازد، اصل تغییر خشونت‌بار رهبری و سیاستگذاری است که رابرت دال اندیشمند علوم سیاسی در تعریف آن می‌گوید: «تغییرات رهبری و سیاستگذاری اصلی در نظام‌های سلطه‌جویانه، مستلزم خونریزی‌های گسترده مکرر است.»5 

دهه دوم قرن بیست و یکم را می‌توان دهه افزایش تعداد دولت‌های شکننده و شکنندگی فراگیر دولت‌ها نامید که شهروندان برای گذار از نظام ‌های ناکارآمد و ناتوان کشورها به‌خصوص تغییر سیاستگذاری‌ها و رهبران ناتوان و فاسد خود به اعتراض شدید و آشوب‌های خشونت‌بار همراه با خونریزی متوسل می‌شوند.

چنین فرآیندی در بسیاری نقاط جهان حتی دولت‌های اروپایی، ایالات متحده آمریکا و ... نیز قابل پیگیری است، فرآیندی که در آسیای جنوب غربی با شدت بیشتری قابل مشاهده است. دولت‌های این منطقه به شدت در معرض اعتراض و آشوب خشونت‌بار قرار دارند مانند آنچه در اعتراض قطعی آب، برق و تغییرات اقلیمی ایران در تابستان 1400، اعتراض سیاسی بلاروس در تابستان 1400، اعتراض شهروندان ارمنستان بعد از جنگ با جمهوری آذربایجان، اعتراض گسترده کشاورزان هندی، اعتراض و آشوب کنونی قزاقستان و ... رخ داده و همگی دارای جلوه‌های خشونت بوده‌اند.

*

تحولات اقتصادی و سیاسی عصر کنونی که عصر کروناویروس و انقلاب کرونایی نامیده می‌شود با اعتراض و آشوب‌های فراگیر و خشونت‌باری همراه شده که در برخی کشورها به سوی تغییرات بنیادین و گذار انقلابی هدایت می‌شوند. اعتراض‌ها یا آشوب‌هایی که پیامد غفلت و سستی سیاستگذاران و رهبران در حکمرانی مطلوب و بهبود شرایط زندگی شهروندان است در برخی کشورها به سرعت به سوی تغییرات بنیادین و انقلاب حرکت کرده و دولت‌های شکننده، سیاستگذاران و رهبران ناکارآمد را به خشونت و سرکوب شدید معترضین رهنمون می‌سازد.

آنچه در قزاقستان در نخستین روزهای سال 2022 رخ داده و اعتراض و آشوب خشونت‌بار سراسری به بهانه گرانی گاز نامیده می‌شود را می‌توان فرآیندی دانست که شامل سایر دولت‌های شکننده به‌خصوص ترکیه به رهبری اردوغان نیز می‌شود.

شکنندگی دولت ترکیه طی چند سال اخیر و بعد از آنچه کودتای نافرجام 2016 نامیده می‌شود، شدت گرفته و ترکیه در حال حاضر یکی از شکننده‌ترین دولت‌های منطقه محسوب می‌شود به گونه‌ای که ابزارهای سیاسی، اقتصادی و منابع قدرت‌ساز دولت اردوغان در حوزه د اخلی و خارجی دچار زوال و فروپاشی شده‌اند. 

**

تحولات خشونت‌بار قزاقستان، اعلام تنفر و بیزاری شهروندان این کشور از خاندان نظربایف و مافیای فسادساز وی در این کشور، علاوه بر لرزاندن پایه‌های آرمان جهان ترک اردوغان، بیشترین اثر را بر تحولات ترکیه خواهد داشت و شهروندان ترکیه را به تکرار اعتراض و آشوب مشابه قزاقستان علیه دولت اردوغان تحریک می‌کنند.

اکنون دولت ترکیه و شخص اردوغان نه‌تنها سرمایه‌گذاری خود برای نفوذ و جذب قزاقستان در شورای همکاری ترک‌زبانان یا جهان ترک را بر باد رفته می‌بینند، بلکه آینده خود را در شورش و انقلاب علیه اردوغان مشابه آنچه علیه نظربایف رخ می‌دهد، تصور می‌کنند.

آرزوی اردوغان برای ایجاد و ادغام جهان ترک با کمک رهبران دیکتاتور منطقه در تحولات قزاقستان بر باد رفته است و اردوغان برای گریز از سقوط و سرنگونی دولتش نیاز به یک تحول و چرخش بسیار بنیادین در سیاستگذاری عمومی به خصوص سیاستگذاری خارجی خود دارد.