صدر در جست‌وجوی برهم زدن قواعد بازی در قلب بغداد

نویسنده: آرمان سلیمی، کارشناس مسائل عراق

دیپلماسی ایرانی: طی چند ماه گذشته تلاش جریان صدر برای ائتلاف با حزب دموکرات کردستان عراق به رهبری مسعودی بارزانی و مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر مستقر برای انتخابات زودهنگام پارلمانی که در 10 اکتبر 2021 (۱۸ مهرماه ۱۴۰۰) برگزار می‌شود، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی بود که از سوی ناظران سیاسی و حتی جریان‌های سیاسی عراقی مورد توجه قرار گرفته بود. شاید باور این مساله برای شخصی که از ابعاد شخصیت مقتدی صدر در بُعد روانشناختی و سوابق کنش او شناخت ندارد، بسیار دشوار باشد که یک رهبر سیاسی در قامت او، از ائتلاف با منتفذترین حزب سیاسی اقلیم کردستان و نخست‌وزیر مستقر، یکباره شوک انصراف از مشارکت در انتخابات پارلمانی ماه اکتبر را اعلام کند. 

با این اوصاف، «مقتدی صدر» رهبر «جریان صدر» و حامی فراکسیون «سائرون» در پارلمان عراق، به عنوان بزرگ‌ترین فراکسیون، در 15 جولای 2021 (24 تیر 1400) به طور رسمی انصراف خود از مشارکت در انتخابات زودهنگام این کشور اعلام کرده است. بلافاصله این تصمیم به تیتر اصلی رسانه‌ها و موضوع اصلی صحنه سیاسی عراق تبدیل می‌شود و حتی برخی جریان‌ها و رهبران سیاسی خواهان بازنگری مقتدی صدر از تصمیم خود می‌شوند. مجموع این تحولات، اکنون این پرسش را مطرح می‌کند که دلیل تصمیم ناگهانی مقتدی صدر چه بوده  و از تصمیم خود چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ همچنین، احتمال اینکه مقتدی صدر در تصمیم خودبازنگری کند تا چه اندازه محتمل است؟ در پرداختن به این پرسش‌های کلیدی، نگارنده معتقد است که تصمیم مقتدی صدر در انصراف از مشارکت در انتخابات پارلمانی زودهنگام عراق، تنها در چارچوب فهم ابعاد روانشناختی او ممکن است. (قبل از پرداختن شایان ذکر است که چارچوب‌بندی ابعاد روانشناختی مقتدی صدر، محصول قریب به یک دهه تحقیق و مطالعه کنش‌های مقتدی صدر از سوی نگارنده است.)

انصراف از انتخابات پارلمانی در بستر ابعاد روانشناختی مقتدی صدر 

با دقت نظر در جهان‌بینی مقتدی نسبت به تحولات عراق بعد از 2003، علت رفتارهای غیرقابل پیش بینی او که نماد بارز آن تصمیم رسمی برای عدم  مشارکت در انتخابات است را می‌توان در قالب خوانش ابعاد روانشناختی مقتدی مورد مداقّه و تحلیل قرار داد.

1- قدرت طلبی و خودشیفتگی

مهم‌ترین ویژگی روان‌شناختی مقتدی صدر را می‌توان خودشبفتگی (نارسیسم) و جاه‌طلبی او برای کسب قدرت و جایگاه سیاسی و مذهبی دانست. در حقیقت، وی فردی فزون‌طلب است و همواره برای کارهایی که انجام می‌دهد زیاد از حد ارزش قائل است و به سهم خود نیز قانع نمی‌باشد. همچنین، توجه به این مسئله ضروری است که شخصیت‌های برون‌گرایی همچون مقتدی صدر در صورتی که حتی اگر به تمامی خواسته‌های خود دست پیدا کنند نیزحس جاه‌طلبی آنان را ترغیب می‌کند که در پی یک انگیزه مجهول دیگر حرکت کنند. برای نمونه در سال‌های اخیر، مقتدی صدر بحث مبارزه با فساد و استقرار دولت تکنوکرات را به‌عنوان مبنایی جدی برای خود قرار داده است. در صورتی که این دو امر محقق شوند و حتی فساد در عراق ریشه‌کن شود و دولتی تکنوکرات آن‌گونه که او می‌خواهد نیز مستقر شود، مجدداً می‌بایست در پی این موضوع بود که مقتدی ابزاری جدید را برای سرپوش گذاشتن بر جاه‌طلبی خود بجوید.

در موقعیت کنونی نیز به نظر می‌رسد مقتدی از ورود به عرصه انتخابات در قالب فعلی واهمه دارد و نگران متحمل شدن شکست جریان وابسته به خود است. در وضعیت کنونی، ائتلاف سائرون به عنوان جریان تحت حمایت و پوشش صدر با 54 کرسی بیشترین آراء را در پارلمان تحت کنترل دارد؛ لذا به نظر می‌رسد مقتدی صدر از این امر واهمه دارد که در صورت مشارکت در انتخابات این آراء به شدت تنزل پیدا کنند؛ زیرا نمایندگان یا نزدیکان او در دولت به ویژه در وزارت بهداشت و درمان این کشور عملکرد مثبتی نداشته‌اند و این مساله حتما از نگاه و در تبلیغات انتخاباتی دیگر گروه های سیاسی مورد تاکید قرار خواهد گرفت. لذا صدر که نیم‌نگاهی هم به مرجعیت بعد از فوت آیت‌الله سیستانی دارد، به حفظ جایگاه اپوزیسیون و عدم کاهش مشروعیت خود بسیار رغبت دارد و از تبدیل شدن انتخابات پارلمانی پیش‌رو به پاشنه آشیل خود به شدت واهمه دارد. 

2- توسل بر ابزار شوک برای باقی ماندن در میدان و جلب توجهات به خود

یکی دیگر از مؤلفه‌های بسیار مهم شخصیتی مقتدی صدر، عدم ثبات رفتاری وی در مسائل و موضوعات مختلف سیاسی و اجتماعی عراق می‌باشد که ریشه در روحیات خودشیفتگی (نارسیستی) او دارد. او طی دو دهه گذشته بارها مواضع ضدونقیضی را ارائه داده که هدف اصلی آن‌ها جلب توجهات به سوی خود بوده است. از عهدنامه نوشتن و نقض آن گرفته تا مبارزه با نیروهای آمریکایی و سپس پشتیبانی از هم پیمانان آمریکایی خود، در دست گرفتن وزارت در دولت مالکی و بعد درخواست استعفایش، اعلام حمایت از دولت بشار اسد و مخالفت با سیاست‌های سعودی در بحرین و یمن و محکومیت آل سعود و متعاقبا سفر به عربستان؛ مهم‌ترین نمودهای کنش مقتدی صدر در مسیر شوک وارد کردن به منظور در کانون توجهات باقی ماندن است. 

در واقع، یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های شخصیتی مقتدی صدر، چندگانگی رفتاری او در قبال مسائل و تحولات مختلف می‌باشد. برای نمونه او در سال 2014 از تصمیم خود مبنی بر کناره گیری از فعالیت‌های سیاسی سخن گفت. مقتدی طی بیانیه‌ای در همین سال اعلام کرد، آبروی خاندان صدر در بوته آزمون قرار دارد و باید در مسیر تدوین آیین نامه داخلی و محکم کردن صفوف و فرهنگ سازی برای افراد ساده لوحی که جز حمل سلاح چیزی نمی‌دانند، گام برداشت اما او چند هفته بعد از این درخواست‌ها در 12 سپتامبر 2014 با اعلام عقب نشینی از تصمیم اخیر خود مبنی بر کناره‌گیری از فعالیت‌های سیاسی، بار دیگر به صحنه سیاسی عراق بازگشت.

بدون تردید، تصمیم مقتدی صدر در سال 2014 به منظور جلب توجهات به سوی خود و برانگیختن احساسات مردمی از خود بود. در مقطع کنونی نیز در سناریویی مشابه، در وضعیتی که موضوع انتخابات ماه اکتبر به کانون معادلات سیاسی عراق تبدیل می‌شود، یکباره مقتدی به راهبرد وارد کردن شوک متوسل شده و خبر انصراف خود از مشارکت را اعلام می‌کند. با این اقدام او از یک سو، در پی معطوف کردن توجهات به خود است و از سوی دیگر، زمینه را برای بازگشت خود به صحنه معادلات را فراهم می‌کند. بنابراین، این امکان که مقتدی طی هفته‌های باقی مانده تا برگزاری انتخابات 10 اکتبر 2021 از تصمیم خود منصرف شود، بسیار محتمل به نظر می‌رسد. 

3- عرضه خود در قامت رهبر و قهرمان (شخص اول)

با نگاهی کلی به رفتارها و ویژگی‌های شخصیتی مقتدی صدر این نتیجه حاصل می‌شود که وی فردی برون‌گرا و شخصیتی به شدت نمایشی (هیستریونیک) بوده و نمادهای اختلال هیستریونیک در این فرد ملاحظه می‌شود. مقتدی فردی دارای اعتماد به نفس بالا، پرخاشگر و سلطه‌جو، عامه‌پسند، یک دنده، سمج و کله شق و در عین حال خوش صحبت و پر حرف است و به دنبال جمعی از افراد مهیج می‌باشد و دوست دارد توجه مردم را به خود جلب کند. مقتدی به شدت نسبت به داشته‌های خود و یا به عبارت دیگر برگه‌های خود حساس می‌باشد و از دست دادن این برگه‌ها را به منزله تهدیدی برای خود می‌داند؛ لذا هر طرفی که به داشته‌ها و یا برگه‌های مقتدی نزدیک شود و به نوعی آن‌ها را از وی بستاند، با رویکرد تقابلی مقتدی مواجه خواهد شد. وی همواره به دنبال امور تحریک‌آمیز در جامعه می‌گردد تا بدین وسیله زمینه را برای مطرح کردن خود و جریانش فراهم سازد.

در واقع، مقتدی صدر تلاش می‌کند در ادوار زمانی و مکانی مختلف در قامت یک رهبر یا قهرمان ملی در کانون توجهات قرار داشته باشد. صدر از اینکه همواره به‌عنوان سورژه اصلی رسانه‌ها مطرح شود و شخصیت سیاسی و مذهبی او و خانواده‌اش مورد تکریم قرار گیرد، از نظر روانی احساس رضایت و حتی لذت می‌کند. در وضعیت کنونی به نظر می‌رسد مقتدی چنین می‌پندارد که در انتخابات 10 اکتبر او در کانون توجهات قرار ندارد؛ لذا نمی‌تواند در میدانی حاضر شود که او نفر اول نباشد. لذا به نظر می‌رسد او مشارکت در انتخابات اکتبر را در مقام کنشی در مسیر ‌کاهش محبوبیت خود و جریان وابسته‌اش ارزیابی می‌کند و مترصد بهبود اوضاع برای بازگشت به صحنه است.