انتقاد ابراهیم رئیسی از برجام به معنای نفی توافق نیست

نویسنده: شهرام اکبرزاده

دیپلماسی ایرانی: مشارکت کمتر از 50 درصد در انتخابات ریاست جمهوری که کم ترین میزان در تاریخ جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود، نشان دهنده دلسرد شدن مردم از نرخ بالای تورم، رکود اقتصادی، بیکاری، تعصب خواهی و نبود راه های بیان فرهنگی و سیاسی است. سوء مدیریت همه گیری کووید-19 که در سال 2020 ایران را به یک منبع منطقه ای بیماری تبدیل کرد هم این نومیدی را تشدید کرده است.

مقامات ایران به خوبی از این فاصله گرفتن مردم از دولت و احتمال ناآرامی های سیاسی و اجتماعی آگاهی دارند. این در سال های گذشته چندین مرتبه با اعتراض های خودجوش بر سر مشکلات اقتصادی روبرو شده است. در اواخر سال 2017 حتی افزایش قیمت تخم مرغ هم می توانست دلیلی برای ابراز عمومی نارضایتی شود. به همین دلیل بود که رئیس جمهوری حسن روحانی مصمم بود از پس چالش های اساسی اقتصادی برآید. 

روحانی در یافتن راهی برای مصالحه با غرب درباره موضوع داغ برنامه هسته ای ایران از حمایت رهبر معظم آیت الله خامنه ای برخوردار بود. در سال 2013 که روحانی روی کار آمد، برنامه هسته ای ایران دلیلی برای افتخار ملی و ابته دلیلی برای افزایش تنش با دولت های غربی، به ویژه ایالات متحده، بود. او در سال 2015 توانست تاییدیه مقام معظم رهبری را برای نشان دادن «نرمش قهرمانانه» و امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در برابر لغو تحریم هایی که اقتصاد ایران را فلج کرده بودند، به دست آورد. اما در اتفاقی تاسف آور برای روحانی و اقتصاد ایران، تحریم ها هرگز به طور کامل برداشته نشد و دونالد ترامپ، رئیس جمهوری پیشین آمریکا، در سال 2018 رسما از توافق هسته ای خارج شد. این یک تجربه تحقیرآمیز برای روحانی و دیگر پراگماتیست ها بود که آینده سیاسی خود را با برجام و تسهیل تحریم ها گره زده بودند. وقتی ترامپ از برجام کناره گرفت، اصول گرایان از جمله ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری منتخب، احساس کردند که از ابتدا برای بی اعتمادی به ایالات متحده حق داشته اند و گروه روحانی را به دلیل ساده لوحی به سخره گرفتند.

اما مساله برنامه هسته ای همچنان حل نشده باقی مانده است. از زمان روی کار آمدن رئیس جمهوری جو بایدن در آمریکا، چشم انداز احیای مجدد برجام با مذاکرات در وین پررنگ تر شده است. ابراهیم رئیسی که در ماه اوت به طور رسمی دولت را تحویل خواهد گرفت، یک پروژه ناتمام را به ارث می برد.

به رغم حملات رئیسی به روحانی به دلیل نشان دادن ضعف در مذاکرات بین المللی و اظهارات او مبنی بر نیاز به وارد شدن به صحنه بین المللی از موضع قدرت، او هم با این مساله ناگفته در میان مقامات ایران موافق است که اقتصاد ایران به شدت به احیا احتیاج دارد. ابراهیم رئیسی که در سال های گذشته به طور مکرر از برجام انتقاد کرده بود، در کارازهای انتخاباتی و پس از پیروزی تعهد خود به توافق هسته ای (به شرط بازگشت آمریکا به تعهداتش) را اعلام کرد.

از این رو، انتظار می رود رئیسی هنگام تصدی منصب ریاست جمهوری، توافق هسته ای را پیگیری کند. مهم تر اینکه مقام معظم رهبری که تصمیم گیرنده نهایی درباره موضوعات حساس کشوری به شمار می رود، پیشتر موافقت خود را با برجام اعلام کرده و خواستار مشاهده منافع اقتصادی اجرای توافق است؛ به ویژه اینکه بهبود شرایط اقتصادی در نتیجه احیای برجام می تواند خشم مردم ناشی از دشواری شرایط اقتصادی را آرام کند.

اگرچه هنوز مشخص نیست که رئیس جمهوری منتخب چطور مذاکرات برجام را مدیریت خواهد کرد، اما انتظار می رود که برای احیای آن آماده باشد که این مساله یعنی دولت بایدن فرصتی برای ارائه پیشنهاد به رهبری ایران خواهد داشت. ایالات متحده با پیشبرد جدی مذاکرات در وین، می تواند تحریم های مهم برای ایران از جمله دسترسی به منابع مالی جهانی را تسهیل کند و در مقابل، از ایران بخواهد که به تعهدات برجامی از جمله در زمینه نظارت های بین المللی، بازگردد. برجام یک رژیم دقیق بازرسی و محدودیت هایی در غنی سازی اورانیوم ایجاد کرده بود که سبب می شد برنامه هسته ای ایران غیر تسلیحاتی بماند.

توافق حاصل شده در سال 2015 به عنوان بهترین ساز و کار نظارت بر برنامه هسته ای ایران و به عنوان یک سیستم هشدار زودهنگام علیه هر گونه برنامه تسلیحاتی احتمالی، مورد مذاکره قرار گرفت. اگر مذاکرات برای احیای توافق به خوبی پیش رود، دولت بایدن می تواند انتظار داشته باشد که دولت رئیسی به برجام متعهد بماند.

کاهش ثروت سیاسی عمل گرایان در ایران نباید حواس آمریکا را پرت کند. ارائه منافع اقتصادی واقعی وعده داده شده در برجام در زمان احیا توافق، بهترین راه برای اطمینان از انطباق ایران است، به ویژه اگر با حسن نیت یک طرفه ایالات متحده همراه باشد. ابراهیم رئیسی در موقعیتی نیست که چشم اندازهای واقع بینانه بهبود اقتصادی را نادیده بگیرد، چرا که این مساله برای شخص رهبری و برای بقای دولت رئیسی اهمیت زیادی دارد.

منبع: الجزیره / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34