نظم قدیمی منطقه ای فروپاشیده است

تهیه شده توسط بنیاد مطالعات مترقی اروپایی

نویسنده این مطلب: رنج علاءالدین

دیپلماسی ایرانی: از زمان خیزش های عربی در سال 2011، خاورمیانه دستخوش تحولات بنیادی شده است. در میانه رقابت های منطقه ای، روسیه آنچه را که پیشتر معماری امنیتی منطقه ای اعمال شده و شکل گرفته توسط ایالات متحده قلمداد می شد، مختل کرده است. تجدید حیات روسیه در خاورمیانه با ظهور یک چین به طور فزاینده مدعی همراه بوده است. جاه طلبی های جهانی چین برای به چالش کشیدن نظم بین المللی تحت رهبری غرب از طریق پیشنهاد بساه های سرمایه گذاری و بازسازی به کشورهای فقیرتر خاورمیانه و در چارچوب ابتکارعمل «کمربند و جاده» پیش برده شده است.

2. فروپاشی نظم قدیمی

از زمان خیزش های عربی در سال 2011، جنگ داخلی سوریه و ظهور داعش، آینده عرب در خاورمیانه روند نامشخصی پیدا کرده است. نظام عربی غرق در بحران شده و به سخت ترین شیوه در تاریخ معاصر مورد آزمایش قرار گرفته است. نهادها در جریان طغیان و درگیری سیاسی اهمیت خود را از دست دادند یا به کلی فروپاشیدند و در نتیجه این امر، رابطه میان شهروندان و دولت نیز کاهش یافت و بازیگران قدرتمند غیر دولتی با سرمایه گذاری روی شکایت های اقتصادی-اجتماعی، آشفتگی امنیت و سقوط نظم نهاد محور سیاسی، ظهور یافتند.

انحطاط نظام عربی سبب شد قدرت از چنگ کسانی که به طور سنتی از آن استفاده می کردند، یعنی نخبگان سیاسی و نظامی که در طول تاریخ چالش های مخالفان و گروه های شورشی را با اعمال زور و آزار و اذیت سرکوب کرده بودند، خارج شود. بدین ترتیب، بازیگران غیردولتی مسلح، که گاها توسط همین بازیگران دولتی توانمند شده اند، به عنوان عاملان جدید سرکوب و اقتدار ظاهر شدند و با بهره برداری از اختلافات قومی و فرقه ای، درگیری های گسترده، خونین و فراملی ایجاد کردند و باعث نابودی ساختار جوامع در سراسر منطقه شدند.

داعش در سال 2014 پایان نظام دولت-ملت را که یک قرن پیش از ویرانی امپراتوری عثمانی توسط قدرت های استعمارگر فرانسه و انگلیس تاسیس شده بود، اعلام کرد. این نیروی سازمان نیافته به رغم تلاش های مداوم قدرت های جهانی و متحدان آنها برای مهار و شکست آن، توانست برای بیش از سه سال دولت اولیه خود را تاسیس و مدیریت کند و مرزهای زمینی و شکننده سوریه و عراق را در هم شکند.

در همان دوره، گروه های شبه نظامی شیعه در عراق زیر چتر معروف به حشد الشعبی یا واحدهای بسیج مردمی سازمان یافتند. 100 هزار نیروی قدرتمند حشد الشعبی خلاء امنیتی ناشی از در هم شکستن ارتش عراق پس از حمله سال 2003 ایالات متحده و به ویژه، پس از تصرف موصل توسط داعش در ژوئن 2014 را پر کردند. نه تنها در عراق و سوریه، که در کشورهای دیگر مانند لیبی و یمن، بازیگران غیر دولتی مسلح با مشارکت سایر بازیگران مردمی مانند قبایل، جامعه مدنی و روحانیون در زمینه های ارائه خدمات و امنیت جایگزین نیروهای دولتی شدند. در همه این کشورها، همین گروه های شبه نظامی نامنظم بوده اند که نبردها را چه در برابر داعش و چه در میانه درگیری های داخلی جناحی و گاها قومی یا فرقه ای پیش برده اند. این مساله نیروهای بسیج مردمی که در جبهه های جنگ علیه داعش در عراق جنگیده اند، یا ده ها هزار نفر نیروهای شبه نظامی بسیج شده که در کنار دولت بشار اسد جنگیدند و در مقابل آنها، ده ها هزار شورشی که تحت حمایت خارجی شورای همکاری خلیج فارس و ترکیه به دنبال سقوط اسد بودند را شامل می شود.

این بازیگران به طور سنتی غیر دولتی یا ضد دولتی تعریف می شدند. با این حال، آنها در حال تبدیل شدن به خود دولت هستند. بازیگران محلی و مردمی نقش حیاتی در کسب اطمینان از بقای هویت های ملی و مقاومت مرزهای کشورشان داشته اند. آنها از بازیگران مردمی که در سطح محلی از حمایت و مشروعیت برخوردار بوده اند، به بازیگرانی تبدیل شده اند که می توانند قاطعانه سیاست و قدرت را در سطح ملی شکل دهند. هنوز مشخص نیست که چه شکلی از دولت در کشورهای درگیر این مساله در جهان عرب شکل خواهد گرفت. بازیگران محلی و ملی بر سر قدرت، منابع و تقسیم قدرت پس از جنگ رقابت خواهند کرد و درگیر خواهند شد. آندسته از گروه های مسلحی که در نهایت با دولت ادغام می شوند، در صدد تغییر شکل دولت مطابق ایدئولوژی ها و جهان بینی خود برخواهند آمد. در چنین شرایطی، از آنجا که دیگر شکاف واضحی بین بازیگران دولتی و غیر دولتی وجود ندارد و از آنجا که دولت همچنان ضعیف خواهد بود، آندسته از گروه های مسلحی که در نهادهای دولتی ادغام نمی شوند، همچنان به استفاده تسلیحاتی از منابع، هویت و حاکمیت دولت ادامه خواهند داد.

جدال بر سر دولت در تئاترهای نظامی که کاملا متحول شده اند، به طور اساسی جریان دارد. اینکه کشورها امنیت خود را به نیروهای نیابتی که در برابر قوانین داخلی و هنجارهای بین المللی پاسخگو نیستند بسپارند، زمانی نادر بود، اما اکنون یک امر عادی به شمار می رود. از زمان آغاز جنگ های داخلی متعدد در منطقه، شبکه های فراملیتی نیز گسترش یافته اند. جنگ داخلی سوریه شاید به پیروزی ایران و متحدانش و بازنده شدن جهان عرب و غرب انجامیده باشد، اما این به معنای پایان رقابت نیست. بازیگران منطقه ای که در سال های جنگ با داعش ظرفیت نظامی خود را افزایش داده اند، دوباره به رقابت های ژئوپلیتیک قدیمی باز می گردند و این خطر وجود دارد که این رقابت ها به شعله ور شدن آتش یک جنگ جدید بیانجامد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: بنیاد مطالعات مترقی اروپایی / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34