تهران و مسکو از سوریه چقدر سهم برده اند

نویسنده: سارا دادوخ (Sarah Dadouch) 

دیپلماسی ایرانی: با فروکش کردن آتش جنگ در اغلب مناطق سوریه، اکنون دو حامی اصلی بشار اسد، یعنی ایران و روسیه، بر سر گسترش نفوذ و کسب غنایم جنگی رقابت می‌کنند.

ایران و روسیه تلاش دارند زبان ملی خود یعنی فارسی و روسی را برای تدریس در مدارس سوریه جا بیندازند. هر دو کشور قراردادهایی را برای ساخت کارخانجات آرد – در هنگامه کمبود نان – امضاء کرده‌اند. هر دو در سوریه نیروگاه برق می‌سازند.

به گفته جهاد یزیقی، سردبیر نشریه اقتصادی "سوریه ریپورت"، این دو کشور همچنین برای قرارداهای چندین میلیون دلاری استخراج نفت، استخراج فسفات و ساخت بندر با یکدیگر در رقابت هستند. وی می گوید: «آنها بخش‌های مشابهی را هدف گرفته اند‌ اما به موفقیت‌های یکسانی دست نیافته‌اند.»

شرکت‌های روسی از دیرباز در این بخش‌ها، دست برتر را داشته‌اند و مثلا بین سال‌های 2013 تا 2020 میلادی پنج قرارداد نفت را از آن خود کرده‌اند، در حالی که ایران سال گذشته موفق شد نخستین قرارداد نفتی سوریه را از آن خود کند. در بهار 2019، سوریه اعلام کرد که قصد دارد بندر طرطوس را به روسیه و یک ترمینال کانتینری در بندر لاذقیه را به ایران اجاره دهد اما بعدها قرارداد دوم به سرانجام نرسید. 

به گفته یزیقی، سوریه همچنین قول قراردادی را برای استخراج فسفات به ایران داده بود اما این قرارداد را در سال 2018 به شرکتی روسی واگذار کرد. 

یزیقی می‌گوید: «ایرانی‌ها احساس می‌کنند که در مقایسه با تعهداتشان – تعهدات نظامی و اقتصادی – در برابر سوریه، سهم منصفانه‌ای از دارایی‌های این کشور را به دست نیاورده‌اند. ایرانی‌ها حمایت اقتصادی بیشتری ارائه کرده‌اند. اما منافع اقتصادی بیشتر از آن که به ایرانی‌ها برسد به کیسه روس‌ها می‌رود.»

پیشینه روابط اقتصادی سوریه با روسیه – در مقایسه با ایران – قوی‌تر است. اما با این حال ایران توانسته است به بخشی از بازار سوریه دست یابد. مثلا لوازم الکترونیکی و دارو به شکل روزافزون از ایران وارد می‌شود.

آوازه مقاومت ایران در برابر غرب نیز در میان برخی از سوری‌ها طنین‌انداز شده است. در مرکز تفریحی تازه‌ای که ایران در ماه مارس در دمشق افتتاح کرد، تصاویری از آیت‌الله علی خامنه‌ای، قاسم سلیمانی و اسد نصب شده بود. 

ایران در شرق سوریه و دمشق نیز مراکز تفریحی‌ای ساخته است که تصاویری از مراسم سالگرد درگذشت سلیمانی در آنها نگهداری می‌شود. ایران همچنین در حال ساخت مرکز تجاری 12 طبقه‌ای در مرکز پایتخت سوریه است که 24 شرکت ایرانی در این مرکز تجاری مستقر خواهند شد.

اما روسیه با ورود به مدارس سوریه و معرفی زبان روسی به عنوان زبان دوم برای تدریس در مدارس سوریه به جای زبان فرانسه، از ایران سبقت گرفته است. تلاش ایران برای تدریس رسمی زبان فارسی در مدارس سوریه ادامه دارد. ایران، در حال حاضر، تدریس دروس فارسی در مدارسی که در بازسازی یا ساخت آنها مشارکت داشته را شروع کرده است.

ایران و روسیه همچنین در زمینه ساخت کارخانجات آرد در سراسر سوریه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. نخستین کارخانه از پنج کارخانه‌ای که قرارداد ساختشان با ایران امضاء و تامین مالی آن توسط خط اعتباری ایرانی‌ انجام شده بود، دو سال قبل گشایش یافت.

شرکتی روسی نیز در سال 2017 از انعقاد قراردادی به ارزش 84 میلیون دلار برای ساخت چهار کارخانه آرد در استان مرکزی حمص خبر داد. روسیه همچنین از صادرات مستقیم آرد به سوریه، که بین سال‌های 2017 تا 2019 به بیش از یک میلیون تن رسید، سود می‌برد.

پس از نابودی چهار کارخانه آرد در جنگ داخلی و نابودی مزارع گندم بر اثر خشکسالی یا آتش‌سوزی‌های ناشی از اقدامات داعش، سوری‌ها با کمبود گندم مواجه هستند. بحران نان در سوریه بیانگر تحولات اقتصادی گسترده‌تر در سوریه است، کشوری که با فروپاشی پول رایجش دست به گریبان است. طبق اعلام سازمان ملل، پس از یک دهه جنگ داخلی که زیان اقتصادی نیم تریلیون دلاری به همراه داشته است، اکنون بیش از 13 میلیون سوری به کمک‌های بشردوستانه نیازمندند.

رقابت روسیه و ایران گاهی به حوزه دیپلماتیک نیز کشید شده است. در ماه دسامبر، فیصل مقداد، وزیر امور خارجه تازه‌کار سوریه، ایران را برای اولین سفر بین المللی خود انتخاب کرد. ماریا زاخاروا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه، ادعای کسانی را که این اقدام را نشانه‌ای برای تنش بین روسیه و ایران می‌دانستند، رد کرد اما افزود که مقداد قصد سفر به روسیه را داشت که به دلیل مشغله زیاد وزیر امور خارجه روسیه این سفر به تأخیر افتاد.

روسیه به دنبال بازسازی روابط بین سوریه و کشورهای جهان عرب است که اغلب آنها به ایران بدگمان هستند. روسیه همچنین از کمیته تدوین قانون اساسی سوریه حمایت کرده و از سال 2015 میلادی برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس را خواهان بوده است.

به نظر می‌رسد که منافع راهبردی ایران عمدتا در کنترل کریدوری زمینی متمرکز است که از مرز شرقی سوریه با عراق تا مدیترانه گسترش یافته است. این کریدور این امکان را به ایران می‌دهد که به آسانی تسلیحات و نیازمندی‌های متحدش در لبنان، یعنی حزب‌الله، را تامین کند.

عمر ابولیلا، رئیس شبکه دیرالزور 24، می‌گوید: «ایران فقط خواهان پول نیست، بلکه جغرافیا را هم می‌خواهد». به گفته ابولیلا، ایرانی ها در شرق سوریه و اطراف حرم حضرت زینب (س)، املاکی را با هدف ساخت خانه و راه‌اندازی مراکز تجاری خریداری کرده‌اند.

ایران برای تأمین منافع خود در شرق سوریه، که تحت نفوذ شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران است، بر جلب حمایت محلی از طریق امنیت و آموزش متمرکز شده است. ابولیلا می‌گوید: «این فرایندی برای جذب نیرو و جلب حمایت است که نسل کنونی را هدف گرفته است.» 

اخیرا افزایش حملات از سوی بازماندگان داعش باعث شده است که بیشتر مردم از ترس این حملات، شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران را بپذیرند یا با آنها همسو شوند.

با این حال، بسیاری از سوری‌ها دست‌اندازی‌های ایران به کشورشان را نمی‌پذیرند. با افزایش حضور ایران در دهه گذشته و خرید املاک و مستغلات از سوی ایرانی‌ها، نزد سنی های سوری هراس از «شیعه‌سازی» افزایش یافته است.

منبع: واشنگتن پست / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11