چشم انداز نوین دیپلماسی علمی در روابط ایران و اروپا

نویسنده ها: سید حسین طباطبایی نسب (کارشناس پژوهش های بین المللی، دانشگاه علامه طباطبائی) و ماندانا تیشه یار (مدیر همکاری های بین المللی، دانشگاه علامه طباطبائی)

دیپلماسی ایرانی: در دهه های اخیر، در کنار فراز و فرودهای بسیار در روابط ایران و اتحادیه اروپا، همکاری های علمی همواره در حاشیه این روابط تداوم داشته و ارتباط میان دانشگاهیان ایرانی با همتایان اروپایی شان، در پیچیده ترین شرایط سیاسی نیز به حیات خود ادامه داده است. در این میان، در پنج سال گذشته با فراهم شدن زمینه مشارکت دانشگاه ها و نهادهای علمی ایرانی در برنامه های علمی کمیسیون اروپایی مانند برنامه «اراسموس پلاس»، برنامه «افق۲۰۲۰» و دیگر طرح های فراقاره ای، شاهد اجرای برنامه های تبادل استاد و دانشجو و افزایش آمد و شدهای علمی، اعطای گرنت یا پژوهانه به پروژه های اندیشمندان ایرانی و تشکیل کنسرسیوم های مشترک با حضور دانشگاه های ایرانی و اروپایی بوده ایم. از این رو، می توان گفت که از سال ۲۰۱۵ تاکنون روند همکاری های علمی میان ایران و اتحادیه اروپا شتاب و گستره بیشتری یافته است.

دلیل این شتاب و گستردگی را بیش از هر چیز می توان در نکته ای یافت که وجه تمایز اتحادیه اروپا در بعد علمی (و البته در برخی دیگر از ابعاد و جنبه ها) با دیگر بازیگران عرصه بین المللی است. در دهه های گذشته، اتحادیه اروپا به یک جمع بندی کلی در عرصه رقابت بین المللی رسیده است: دانش و تکنولوژی مهمترین حوزه ای است که اتحادیه اروپا برای تبدیل شدن به بازیگری تاثیرگذار، نیاز به سرمایه گذاری و پیشرفت در آن را دارد. این سیاست که در قالب به دست گرفتن رهبری علمی نمود یافته است، از دهه ها پیش با ارائه سازوکارها و چهارچوب های نوین در توسعه و ترویج آموزش و پژوهش آغاز شده و اکنون در آستانه سومین دهه از سده بیست و یکم، به تکاملی ساختاری و اجرایی رسیده است.

اتحادیه و کمیسیون اروپا به واسطه این ساختارها و نهادسازی های مستمر و هدفمند، رقابت در عرصه بین المللی را به شکلی کاملا سامانمند وارد حوزه علمی کرده و در راه این تحول، دو نکته را به شکل اساسی مد نظر داشته است: نخست، پیاده سازی گفتمانی که دال های اساسی آن را ارزش های قاره (به شکلی که در بنیادهای علمی و فلسفی اروپایی مد نظر است) تشکیل می دهد؛ دوم، استفاده از ظرفیت علمی و پژوهشی همه کشورهای جهان برای قوام بخشیدن به این گفتمان و شناساندن آن. هدف از این تحول، آن است که با به دست گرفتن شریان اصلی تولید دانش و تکنولوژی، اروپا تبدیل به بازیگری تاثیرگذار بر روندهای جهانی در همه حوزه ها (به ویژه در حوزه هایی که چالش های بنیادین زیست بشر را شکل داده اند) تبدیل شود.

از دهه 1970 به این سو، چندین چارچوب و برنامه گوناگون برای رسیدن به این هدف از سوی اتحادیه و کمیسیون اروپا تدوین شده است. اما برنامه «افق اروپا»، که میراث دار برنامه افق 2020 در دهه گذشته است را میتوان عصاره همه کوشش های اتحادیه اروپا برای رسیدن به رهبری علم و تکنولوژی در جهان دانست. این برنامه که بازه زمانی ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۷ را در بر می گیرد، پرچم دار برنامه های علمی در اتحادیه اروپا و بلند پروازانه‌ترین برنامه‌ پژوهش و نوآوری در جهان است که تاکنون برای رفع مشکلات جامعه انسانی طراحی شده و بودجه ای بالغ بر ۱۰۰ میلیارد دلار را به خود اختصاص داده است. برنامه ریزان استراتژیک این اتحادیه برای تامین این بودجه کلان، کنسرسیومی با مشارکت‌ نهادهای دولتی و خصوصی کشورهای گوناگون اروپایی طراحی کرده اند.

در این برنامه، پنج حوزه مأموریتی تعریف شده که هدف آنها رفع برخی از بزرگ‌ترین چالش‌های فعلی جهان است. از جمله: کنترل سرطان، انتقال به وضعیتی سازگار با تغییرات آب و هوایی، توجه ویژه به حیات دریاها و اقیانوسها، حرکت به سمت ایجاد شهرهای بزرگ سازگار با محیط زیست و مساله تثبیت خاک سالم و تامین غذا برای مردم جهان. 

برای اجرای این ماموریت ها، ساختار برنامه افق اروپا بر پایه سه ستون اصلی بنا شده است:

دانش ممتاز: این ستون از راه اعطای کمک‌هزینه‌های تحصیلی، انجام برنامه های تبادل استاد و دانشجو و تأمین بودجه پروژه‌هایی که توسط خود پژوهشگران تعریف شده، از آنان پشتیبانی می‌کند. ستون دانش ممتاز در چارچوب فعالیت‌های شورای تحقیقات اروپا، برنامه ماری کوری و ایجاد زیرساخت‌های تحقیقاتی، عملیاتی می‌شود.

•    چالش‌های جهانی و رقابت صنعتی: این ستون به طور مستقیم تحقیقات مربوط به چالش‌های اجتماعی پیرامون مسائلی مانند بهداشت، تغییرات آب‌وهوایی، انرژی پاک، مهاجرت، امنیت، امور دیجیتال و غیره که به شکل روزمره به دغدغه جوامع انسانی تبدیل شده است را تقویت می‌کند. ازاین‌رو، نهادی به نام «مرکز تحقیقات مشترک»، مستندات علمی و پشتیبانی‌های فنی مستقل برای اتحادیه اروپا را ارائه می‌دهد. به‌واسطه این ستون و در قالب کلیت برنامه افق اروپا، قرار است رهبری صنعتی این اتحادیه در سطح جهانی برجسته تر شود.

اروپای نوآور: اروپای نوآور ستون تازه ای است که با هدف تحول قاره اروپا در راستای تبدیل شدن به قطب پیشرو در نوآوری‌های پرخریدار مطرح شده است. بر همین پایه «شورای نوآوری اروپا» که یک نهاد جدید برای تأمین بودجه است، عملاً مسئول ارائه هرگونه خدمات و پشتیبانی از شرکت‌هایی است که از پتانسیل بالا برای فناوری‌های پیشرو و نوآوری‌های تکنولوژیک برخوردارند. 

کمیسیون اروپا همچنین تمرکز ویژه‌ای بر توسعه متوازن علمی کشورهای اتحادیه دارد و کوشش خود را صرف آن کرده است که در تحقیقات و نوآوری، کشورهای کمتر توسعه یافته این اتحادیه را به سوی جایگاه و عملکرد بهتر سوق دهد. 

اما نکته بسیار مهم در اینجا است که برنامه ریزان حوزه علم در اتحادیه اروپا پس از چندین دهه کوشش و تجربه، به یک نتیجه بنیادین رسیده اند: حل بسیاری از مشکلات این قاره، نیازمند همکاری با دیگر کشورها و مناطق جهان است و اروپا حتی با در اختیار داشتن تکنولوژی و دانش برتر، نمی تواند به تنهایی اقدام به رفع این مشکلات کند. از این رو، نه تنها از مشارکت دانشگاه ها و نهادهای علمی دیگر کشورها در برنامه های علمی خود استقبال می کند، بلکه با اجرای برنامه «دانش برای همه»، دسترسی آزاد به همه منابع و نتایج اطلاعات و تحقیقات حاصل از این پژوهش ها را نیز فراهم آورده است. این همان نقطه پیوند علمی اتحادیه اروپا با دیگر کشورهای جهان است که منجر به پدید آمدن جلوه ای تازه از دیپلماسی علمی در این اتحادیه شده است.

اما در این میان، ایران چگونه می تواند از این دیپلماسی و این منابع علمی و پژوهشی بهره مند شود؟ اینطور به نظر می رسد که در شرایط کنونی، همراهی با برنامه ها و پروژه های علمی و پژوهشی در همه کشورها، نهادها و سازمان های فراملی، و پیشرفت هماهنگ با کاروان دانش و فناوری در سطح بین المللی، برای دستیابی به علوم نوین و نیز بهبود شرایط زیست اجتماعی و اقتصادی، می تواند مهمترین هدف ما باشد. از این رو، برپایه تجربه به دست آمده در سال های اخیر، مناسب است که طرح های علمی و پیشنهادهای نوآورانه را به صورت مشترک و با تشکیل کنسرسیوم هایی تخصصی تدوین کرده و سپس نسبت به ارایه آنها به برنامه افق اروپا یا سایر برنامه های این اتحادیه (به فراخور موضوع) اقدام کنیم. در واقع، به جای رقابت نهادهای علمی ایرانی با یکدیگر، می توان با همفکری و هم افزایی راه هایی برای بهره برداری بهتر از این منابع و برنامه های اروپایی طراحی کرد. طراحی ساختارهایی جدید و متناسب با روندهای فعلی، از جمله تشکیل «شورای علمی پروژه ها و پژوهش های بین المللی» در ایران با حضور نمایندگان دانشگاه ها، پارک های علم و فناوری و نهادهای پژوهشی و برگزاری نشست های مرتب و دایمی میان اعضای شورا برای بررسی راه های بهره مندی از فرصت های علمی بین المللی، یکی از روش های دسترسی به این منابع علمی و بهره مندی از نتایج و مزایای آن است. در این شورا همچنین می توان کارگروه های تخصصی برای ارایه طرحنامه های مشترک و مشارکت در برنامه های علمی بین المللی راه اندازی کرد. 

سپس در میان مدت می توان برنامه هایی برای ارتقای فعالیت های این شورا از سطح ملی به سطح منطقه ای به اجرا درآورد. تشکیل کنسرسیوم های تخصصی با مشارکت دانشگاه های گوناگون در مناطق پیرامون ایران، بی تردید چندین دستاورد به همراه خواهد داشت. نخست آنکه بودجه لازم برای اجرای پروژه ها و پژوهش های مورد نیاز را فراهم می آورد. دوم آنکه به ایده راهبری علمی ایران در مناطق پیرامون خود یاری می رساند. سوم آنکه زمینه یافتن راه حل های مشترک برای مشکلات مشترک را فراهم می آورد. چهارم آنکه با تقویت دیپلماسی علمی میان ایران و اروپا، زمینه تبادل تجربه و تکنولوژی را فراهم می سازد. و پنجم آنکه، در بلندمدت، به تشکیل شبکه دانشی در دو سطح منطقه ای و بین المللی یاری می رساند و در این میان، ایران می تواند با بهره مندی از موقعیت استراتژیک، پیشینه تاریخی و فرهنگی و توانمندی های علمی خود، نقشی کلیدی را تامین منافع خود و همسایگان و نیز گسترش امنیت منطقه ای و جهانی ایفا نماید. 

 و در بلندمدت، به نظر می رسد که ایران می تواند بنیانگذار برنامه های علمی همگرایانه در سطح منطقه ای بوده و مشارکت دیگر کشورها را نیز برای همکاری جلب کند. این امر به گسترش روابط میان ایران و کشورهای اروپایی در قالب دیپلماسی علمی نیز یاری خواهد رساند. نمونه موفق سیاست همگرایی علمی منطقه ای را می توان در برنامه افق اروپا دید که حاصل برنامه ریزی و همکاری مشترک نهادهای علمی در ۲۷ کشور اروپایی است.