تهدید پوتین نسبت به قره باغ قابل تامل است

نویسنده: موحد زاهدی، دیپلمات بازنشسته

دیپلماسی ایرانی: ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه سرانجام پس از گذشت چندین روز از جنگ قره باغ در مورد آن موضع خود را این گونه اعلام کرد که اگر جنگ به خاک ارمنستان کشیده شود روسیه (بنا بر پیمان‌های موجود) دخالت خواهد کرد.

این موضع هر چند کوتاه به همراه سکوت نسبتا طولانی در قبال جنگ جاری حاوی نکات مهمی است.

جمله کوتاه پوتین در وهله اول حاوی این هشدار است که ورود به خاک ارمنستان از سوی آذربایجان خط قرمز روسیه است و دخالت آن کشور را موجب خواهد شد، اما این جمله کمی هم غیرمنتظره به نظر می رسد. تا کنون هیچ نشانه ای از سوی آذربایجان در مورد تداوم جنگ در خاک ارمنستان مشاهده نمی شود اما این اظهار نظر به معنی این است که چنین احتمالی برای روس ها مطرح است و این احتمال در آن حد است که پس از سکوت طولانی در مورد آن هشدار دهند. 

در این مورد به نظر می رسد از دیدگاه روس ها دخالت تمام عیار ترکیه در موضوع قره باغ می تواند فراتر از حمایت از دولت آذربایجان در مقابل ارامنه و درجهت باز کردن راهی زمینی و مستقیم به حوزه نفت خیز دریای خزر و باکو باشد. این دسترسی البته برای ترکیه و نیز سایر قدرت‌های منطقه ای بسیار مهم است و می‌تواند ژئوپلیتیک منطقه را تغییر دهد. دسترسی مستقیم به نفت باکو نه تنها مشکل اتکای ترکیه به نفت ایران، عراق و روسیه را حل می‌کند، بلکه راهی جدید برای خط لوله نفت به اروپا ایجاد می‌کند که از دسترس روس ها خارج است و اتکای اروپا به خط لوله روسیه را کاهش و در مقابل اهمیت ترکیه را برایشان افزایش می‌دهد. 

باید توجه داشت که خط لوله کنونی آذربایجان از گرجستان می‌گذرد که با توجه به موقعیت متغیر آن کشور و نیز تسلط تاریخی روسیه بر گذرگاه های آن قابل اتکا نیست. بنابراین چنین دسترسی علاوه بر آذربایجان برای ترکیه، روسیه، ایران، اروپا و حتی آمریکا به نوعی مورد توجه و حساسیت است. 

اما نگاهی به نقشه نشان می‌دهد که دسترسی مستقیم ترکیه به باکو تنها از طریق نخجوان که اکنون در آن حضور دارد و با اشغال منطقه کوچکی از خاک ارمنستان ممکن خواهد بود و این نه تنها متضمن اشغال قطعه ای (هرچند کوچک) از خاک ارمنستان است بلکه موجب قطع ارتباط ایران و ارمنستان خواهد شد که این نیز خود تغییری مهم و غیر قابل اغماض در جغرافیای منطقه است.

روشن نیست که این سخن پوتین براساس اطلاعات است یا تحلیل، ولی اگرچه نمی‌توان انتظار داشت که حتی در صورت وجود چنین نیتی  به صراحت اذعان شود ولی اظهارات اخیر دولت باغچه لی، رهبر حزب حرکت ملی ترکیه مبنی بر اینکه «اتصال نخجوان به جمهوری آذربایجان جبر تاریخی، الزامی و مسئله مرگ و زندگی است» نشانه مهمی است که این موضوع لااقل در میان دولتمردان ترکیه مطرح است.

در هر حال به نظر می رسد با وجود یا بدون وجود چنین طرحی، روس ها احتمال آن را در نظر گرفته اند شاید بر این مبنا که بدون داشتن هدفی در این ابعاد، حضور وسیع و برنامه ریزی شده ترکیه در تحولات جاری توجیه پذیر نیست، خصوصا که درگیری در کوهستان های قره باغ نیز می‌تواند به جنگی فرسایشی تبدیل شود و به اهداف خود دست نیابد.

علاوه بر موارد ذکر شده، سکوت روسیه (علی رغم انتظار ارامنه) و اظهارات پوتین می‌تواند نشانه ای از نارضایتی از ارمنستان برای عدم تلاش در جهت تفاهم با آذربایجان برای حل مشکل قره باغ (و نیز خاک اشغالی آذربایجان  توسط ارمنستان) در سال‌های گذشته باشد. مشکلی که به دخالت بیشتر ترکیه در منطقه منجر شده و روشن است که این دخالت و گسترش آن به سایر جمهوری های ترک زبان از نظر روسیه نامطلوب است.

موضع  روسیه همچنین می‌تواند حاکی از آن باشد که روس ها عجله ای برای پایان درگیری ندارند و از این که رؤسای دو دولت نسبتا نافرمان منطقه (در حوزه نفوذ خود) تا حدی به دست یکدیگر گوشمالی شوند نگرانی ندارند به شرط آن که دخالت بیرونی محدود و منقطع شود.