جایگاه ایران در رقابت واشنگتن و پکن

نویسندگان: سید مهدی حبیبی (دکتری روابط بین الملل و کارشناس مسائل آمریکا و چین) و محمد رضا قائدی (استادیار گروه علوم سیاسی و روابط بین¬الملل دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز) 

دیپلماسی ایرانی: بر اساس برخی مفاهیم نظریه آشوب، واگرایی روابط آمریکا- چین پدیده‌ای پیچیده و چند علتی (سیاست‌های ملی‌گرایانه؛ تغییر موازنه قدرت میان دو کشور به نفع چین؛ افزایش اختلافات ایدئولوژیک میان دو کشور؛ تضاد رو به رشد منافع اقتصادی؛ دیده شدن چین در سیاست داخلی آمریکا به‌عنوان یک رقیب استراتژیک) است که گسترش جهانی ویروس کرونا به‌مثابه اثر پروانه‌ای موجب آشکار شدن و تشدید رقابت¬های ژئوپلیتیک دو کشور شده و مناقشات میان دو کشور را وارد مرحله جدیدی کرده است.
 
این واقعیت دارد که نه آمریکا و نه چین از وضع موجود راضی نیستند و هر دو نسبت به اقداماتی که انجام می‌دهند و همچنین از نحوه توزیع قدرت در آسیا ناخشنودند. تا پیش‌از این مسائل اقتصادی عامل همکاری و نوعی ثبات دهنده در روابط طرفین بود اما اکنون به نظر می‌رسد مسائل اقتصادی در کنار بحران کویید 19، به منبع تنش و تشدید رقابت تبدیل‌شده است. البته باید توجه داشت دو کشور وابستگی متقابلی در حوزه‌های مختلف به یکدیگر دارند. به‌طور مثال ده‌ها هزار شرکت آمریکایی در چین فعالیت دارند و تجارت دو جانبه دو کشور در سال 2019 بالغ‌بر 541 میلیارد دلار بوده است. خودروسازان آمریکایی، مانند جنرال موتورز در حال حاضر فروش بیشتری در چین دارد تا در آمریکا و یا حدود سیصد و هفتاد هزار دانشجوی چینی ازجمله فرزندان نخبگان سیاسی پکن، در آمریکا تحصیل می‌کنند. این وابستگی متقابل تا حدی مانع از یک خصومت و رویارویی مستقیم خواهد شد، اما باوجوداین، احتمال گسترش جنگ سرد آنان رو به فزونی است. تشدید تنش‌های اقتصادی، تجاری، فنی و ژئوپلیتیک میان آنها گریزناپذیر است. آنچه به‌عنوان یک جنگ تجاری آغاز شده است، می‌رود که به یک ستیزه‌جویی دائمی فراگیر تبدیل شود. بازتاب این خطر را در استراتژی امنیت ملی دولت ترامپ مشاهده می‌کنیم که معتقد است چین را باید در همه زمینه‌ها – به‌عنوان یک رقیب استراتژیک – محدود نگاه داشت.

چین علی‌رغم پیشرفت هایی که داشته هنوز در جایگاهی نیست که سایر کشورها به‌سادگی رهبری این کشور را بپذیرند. آسیا در حال حاضر از موازنه داخلی برخوردار است و قدرت چین توسط ژاپن، هند و استرالیا موازنه می‌شود و در آسیا تقریباً هیچ کشوری نمی‌خواهد تحت سلطه چین قرار گیرد. از طرفی واشنگتن نیز، همچنان در رقابت با چین، کارت‌های بالایی در اختیار دارد. اگر آمریکا اتحادهای خود در آسیا را حفظ کند چشم‌انداز اندکی وجود دارد که چین بتواند در رقابت بین‌المللی، آمریکا را از پاسیفیک بیرون کند. ضمن اینکه در صفحه شطرنج ژئوپلیتیک، بحران کرونا و یا جنگ تجاری موضوعات به نسبت کم‌اهمیتی هستند. در واقع شرایط حل‌وفصل این مناقشات، تأثیری بر مسیر رقابت‌آمیز و توسیدیدوار چین در حال رشد و آمریکای حاکم نخواهد گذاشت. حتی اگر چین همه شروطی که ترامپ در جنگ تجاری فهرست کرده را قبول کند و یا در ارتباط با ویروس کرونا شفاف‌سازی کند، کماکان اقتصاد چین با رشد اقتصادی دو برابری نسبت به آمریکا ادامه خواهد یافت و رقابت آنها، تعریف کننده ژئوپلیتیک در قرن بیست و یکم خواهد بود. این رقابت، نه‌تنها آمریکا و چین، بلکه تمامی جهان را در خود فرو خواهد برد. جمهوری اسلامی ایران نیز از این امر مستثنا نیست و تشدید رقابت منفی میان دو قدرت، پیامدهای مهمی برای کشورمان به دنبال خواهد داشت.

جمهوری اسلامی ایران که هم‌اکنون با تحریم‌های گسترده ایالات‌متحده آمریکا مواجه است در وضعیتی نیست که بتواند میان چین و آمریکا یکی را انتخاب کند. درواقع، نزدیکی راهبردی ایران به چین، حاصل شرایط تحریمی است و این روابط به‌صورت نامتقارن راهبردی شده است. چین تاکنون در ارتباط با ایران بر رویکردهای چندجانبه گرایانه تأکید داشته و همواره سعی کرده است خود را در حاشیه نگاه دارد. اگرچه ممکن است در آینده، با بالا گرفتن اختلافات با آمریکا، جایگاه ایران در سیاست خارجی چین از اولویت بیشتری برخوردار شود اما همان‌طور که بیان شد آمریکا همچنان دست برتر را در منطقه غرب آسیا خواهد داشت و چین هنوز در جایگاهی قرار ندارد که بتواند با آمریکا وارد یک رقابت و بلوک‌بندی بین‌المللی شود. با وجود این، جمهوری اسلامی ایران باید از تشدید اختلافات میان آمریکا و چین استقبال و از آن بهره‌برداری کند چراکه اختلافات بیشتر به معنای تمرکز هر چه بیشتر آمریکا بر چین و منطقه شرق آسیا خواهد بود و از فرصت و ابتکار عمل آمریکا در منطقه خاورمیانه می‌کاهد. این امر ضمن اینکه وزن بیشتری به ایران در سیاست خارجی چین خواهد داد تا حدودی نیز از وضعیت نامتقارن روابط فعلی می‌کاهد و امکان نقش‌آفرینی بیشتر را برای جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه، فراهم می‌سازد. البته در این مسیر، ایران باید از ورود مستقیم به مشاجرات میان طرفین خودداری کرده و حدالمقدور بی‌طرفی کشور را حفظ کند و مانع از این شود که منافع ملی کشور، دستخوش رقابت‌های ژئوپلیتیکی چین و آمریکا شود. توسعه روابط با کشورهایی که در نگاه چین و آمریکا از حساسیت کمتری برخوردار هستند،‌ باید در اولویت تعاملات سیاسی- اقتصادی و تنوع‌بخشی در زنجیره تأمین کشورمان قرار گیرد. ژاپن، کره جنوبی، استرالیا، اندونزی می‌تواند ازجمله این کشورها باشند.