بلاروس در دوراهی شرق و غرب

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده در روز 4 فوریه 2020 با آلکساندر لوکاشنکو، رئیس جمهوری بلاروس دیدار کرد. این اولین بار پس از استقلال بلاروس در سال 1990 است که وزیر امور خارجه امریکا به این کشور اروپای شرقی سفر می کند. پیشنهادهای پمپئو برای حمایت از استقلال و حاکمیت بلاروس و تامین صد در صدی نفت و گاز طبیعی این کشور همزمان با تنش های عمده میان بلاروس و روسیه بر سر انرژی بوده است.

اصرار مسکو مبنی بر تعمیق همگرایی بلاروس در "دولت اتحادی" با افزایش قیمت و کاهش میزان صادرات نفت به بلاروس تنش ها میان روسیه و بلاروس را افزایش داده است. به نظر می رسد تهدیدات مسکو علیه مینسک فرصتی را در اختیار ایالات متحده خواهد گذاشت تا با توجه به موقعیت استراتژیک بلاروس رویکرد دیپلماتیکی را در حفاظت از مرزهای ناتو و همزمان مدیریت بر استراتژی کرملین در قبال مینسک را مد نظر داشته باشد.

بلاروس کشوری محاطی در اروپای شرقی است که از سوی شرق با روسیه همسایه است. مسطح بودن و عدم وجود موانع جغرافیایی همراه با فقدان جنبه های محافظتی طبیعی حفظ استقلال این کشور را در حضور کشورهای قدرتمندتر در منطقه مشکل ساخته است. بلاروس در دشت اروپای شمالی به مثابه بزرگراه ژئوپلیتیک اروپا در طول تاریخ مسیر تهاجم قدرت های اروپایی مانند آلمان و فرانسه به روسیه و بالعکس بوده است. این موقعیت جغرافیایی بلاروس را به حائل میان روسیه و اروپا تبدیل کرده است که با توجه به آن می توان دلایلی را برای سفر و همچنین پیشنهادات مایک پمپئو در سفر به مینسک عنوان کرد: 

اول آن که بلاروس سال هاست که نفت خام را از روسیه با قیمتی پایین و بدون پرداخت مالیات به مسکو وارد کرده و پس از پالایش آن با سودی قابل توجه به کشورهای دیگر عرضه می‌کند. روسیه که در طول 25 سال گذشته از طریق اعطای وام و یارانه انرژی به لوکاشنکو کمک کرده، در سال گذشته از میزان این کمک ها کاسته است. عدم توافق بلاروس و روسیه در مورد قرارداد عرضه نفت، مسکو را واداشته تا منابع مورد نیاز پالایشگاه های بلاروس را متوقف کند. بلاروس یکی از صنعتی ترین جمهوری های اتحاد جماهیر شوروی بوده و اکنون یک قطب اصلی تجارت و ترانزیت برای انرژی روسیه به اروپا است که این کشور را به کانون ماندگار رقابت بین روسیه و غرب تبدیل کرده است. 

روسیه مدعی است که بلاروس برای دسترسی به منابع انرژی با قیمت داخلی روسیه باید یکپارچگی اقتصادی بیشتر با مسکو را بپذیرد. اما بلاروس در نگرانی از وابستگی بیشتر به روسیه شروع به خرید نفت از نروژ کرده و برنامه خرید از ایالات متحده عربستان سعودی و امارات متحده عربی را در دستور کار قرار داده است. پیشنهاد وزیر امور خارجه آمریکا برای تامین تمامی نفت مورد نیاز بلاروس اطمینان خاطری برای لوکاشنکو برای تغییرات در استراتژی انرژی کشورش تلقی خواهد شد. رونق اخیر در تولید نفت و گاز شیل در ایالات متحده موجب شده تا روسیه ایالات متحده را یکی از مهمترین تهدیدات برای تسلط انرژی خود در اروپا محسوب کند.

نکته دوم آن که متوقف کردن تأمین نفت به عنوان آخرین تلاش روسیه برای اعمال فشار بر دولت بلاروس برای حفظ نفوذ کرملین بر این کشور با توجه به پاسخ بلاروس برای جایگزین کردن منابع نفتی نشان می دهد که تنش ها میان دو کشور از قالب امنیت انرژی فراتر رفته و به فاز سیاسی وارد می شود.

اگر چه در 4 ژانویه 2020 موانع اقتصادی میان مسکو و مینسک تا حدودی ترمیم شد اما این نزاع به اختلافات ژئوپلیتیکی گسترده تری بین دو طرف منجر شده که در آن لوکاشنکو کرملین را متهم کرده که سعی دارد بلاروس را بالاجبار وارد اتحاد با روسیه کند که نتیجه آن می تواند پایان کار سیاسی لوکاشنکو باشد. 

کرملین با هدف ادغام عمیق تر مینسک در داخل دولت اتحادی در تلاش است بلاروس  را در مدار ژئوپلیتیک روسیه حفظ کند. روابط عمیق تر ارتش روسیه با بلاروس، استقرار پایگاه های نظامی روسیه در بلاروس و ایجاد یک سازمان نظامی مشترک تحت دولت اتحادی از جمله اهداف استراتژیک برای تقابل با غرب و ناتو از این دست تلاش ها است. اولتیماتوم های روسیه در ارتباط با تامین انرژی بلاروس دارای یک انگیزه ژئوپلیتیک آشکار با هدف تضعیف استقلال بلاروس است زیرا عادی سازی روابط بلاروس با کشورهای غربی با از دست رفتن نفوذ روسیه در این کشور برابر است. از دید نظامی الحاق بلاروس به خاک روسیه به معنای افزایش مرز مستقیم روسیه و ناتو تا حدود 1200 کیلومتر است.

از دیگر ویژگی های ژئوپلیتیکی بلاروس همسایگی با اوکراین از سوی مرزهای جنوبی است. مداخله نظامی روسیه در اوکراین در سال 2014 و برکناری رئیس‌جمهور ویکتور یانوکویچ به الحاق شبه‌جزیره کریمه منجر شده است. فضای ضد روسی در بخش های غیر شرقی در اوکراین و در نتیجه تضاد با ناتو باعث شده تا بلاروس از نظر ژئوپلیتیکی برای روسیه از اهمیت بیشتری برخوردار شود. روسیه با مستقر کردن سربازان خود در بلاروس می تواند از یک سو فشار نظامی بیشتری را بر اوکراین وارد کند و از سوی دیگر جبهه شرقی ناتو را در معرض تهدید نظامی قرار دهد. این در حالی است که اگر بلاروس رو به سوی غرب داشته باشد، مسکو موقعیت نظامی بالقوه خود را از دست می دهد. برای روسیه توانایی حفظ نفوذ در بلاروس با ثبات منطقه همراه بوده و فشار بیشتر مسکو برای کنترل سیاسی، اقتصادی یا نظامی بر بلاروس باعث بی ثبات ساختن این تعادل می شود.

اعلام آمادگی بلاروس برای انجام تمرینات نظامی مشترک با ناتو با این پیش شرط همراه بوده که ناتو اتحاد استراتژیک میان مسکو و مینسک را درک کند. بلاروس عضو برنامه مشارکت ناتو برای برنامه صلح است، اما  به فعالیت های اندکی مانند شرکت مقامات نظامی در دوره هایی با اعضای ناتو اکتفا کرده است. همکاری عملی این کشور با اعضای ناتو در زمینه هایی مانند آمادگی های مدنی، مدیریت بحران، کنترل تسلیحات و همکاری های علمی در حال توسعه است. 

روابط بلاروس با ایالات متحده و اروپا در سال های اخیر به ویژه از زمان الحاق کریمه به روسیه به طور پیوسته بهبود یافته و تحریم های اقتصادی غرب که در سال 2006 به بلاروس تحمیل شده بود، عمدتا برداشته شده است.

جغرافیای بلاروس عامل توازن میان روسیه و ایالات متحده، مینسک را قادر خواهد ساخت تا در بهبود روابط با ایالات متحده فرصتی برای امتیاز گیری از مسکو کسب کند. 

سه گزینه پیش روی مینسک یعنی به تعویق انداختن مذاکرات با مسکو همراه با پایبندی به تعهد در قبال اتحاد بیشتر با روسیه، اصلاح اقتصاد کشور برای کاهش وابستگی به روسیه و جستجوی منابع جایگزین انرژی و اعتبار مالی این کشور را در میانه راه مسکو و واشنگتن قرار می دهد.

در حالی که مسکو در پی تضمین منافع ممتاز خود است، مینسک به دنبال پشتیبانی مالی بیشتر است. از آن جایی که سرانجام یک بحران دوجانبه طولانی و جدی عمدتا به معامله ای می انجامد، سیگنال های ارسالی از سوی مایک پمپئو برای همکاری بیشتر واشنگتن و مینسک می تواند جریان معامله را تسریع بخشد. 

ابراز امیدواری پمپئو برای کمک به لوکاشنکو برای حفظ حاکمیت و استقلال کشور، پایتخت بلاروس را به بخش اصلی مدار دیپلماتیک بین المللی تبدیل و عامل سرنوشت سازی برای آینده بلاروس خواهد بود. حتی اگر شرایط حاضر از یک توافق بزرگ جدید در آینده پرده برداری نکند، اما نقشه راه بلاروس ظاهر خواهد شد.