توازن قدرت در عراق به هم خورده است؟

نویسنده: طلا تسلیمی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی: اولین واکنش ها به اقدام ایالات متحده به ترور سردار قاسم سلیمانی در جریان حمله هوایی در خاک عراق، در تهران خشم و ناراحتی و در واشنگتن نگرانی از آغاز یک جنگ دیگر در خاورمیانه بود. بسیاری از چهره های مطرح بین المللی بلافاصله از هر دو طرف خواستند که خویشتن داری پیشه کنند، چون تصور بر این بود که هر گونه اقدام تلافی جویانه ایران به واکنش تمام عیار نظامی ایالات متحده می انجامد. این اتفاق رخ نداد و ایران دو پایگاه مقر نیروهای آمریکایی در عراق را هدف گرفت که البته تلفاتی نداشت. دونالد ترامپ هم با توجه به مشکلات داخلی مربوط به استیضاح و بی میلی شخصی خود به جنگ از واکنش متقابل خودداری کرد. اما این سیر تحولات آنطور که تصور می شود، به خوبی و خوشی تمام نشده اند. عراق که از پس از حمله سال 2003 آمریکا به مرور زمان به کشور همسایه یعنی ایران نزدیک شده و در عین حال، برای مسائل امنیتی خود به ایالات متحده و نیروهای خارجی نیاز دارد، در میانه این درگیری ها گرفتار شده است. جیمز دورسو، مدیرعامل شرکت مشاور کورسر و افسر پیشین نیروی دریایی آمریکا، در مطلبی در «هیل» نوشته: «پس از ترور قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس ایران، و ابوالمهدی المهندس، جانشین فرمانده حشد الشعبی، عراق و نخست وزیر آن در جایی مانده اند که هرگز نمی خواستند باشند: بین آمریکا و ایران.»

پس از حمله آمریکا، بلوک شیعه در عراق قطعنامه غیر الزام آوری را با درخواست اخراج نیروهای آمریکایی و خارجی تصویب کرد و عبدالمهدی مجبور شد به رغم خواسته قلبی خود (که بعدتر در تعلل او در اجرای خواسته مجلس عراق آشکار شد)، از ایالات متحده بخواهد هیئتی را برای گفت و گو درباره شرایط خروج نیروها به عراق بفرستد. ایالات متحده پیشتر در سال 2011 (دولت باراک اوباما) شمار نیروهای خود را در عراق کاهش داد، اما با ظهور داعش و سیطره آن در عراق و سوریه، مجددا به منطقه نیرو اعزام کرد و در حال حاضر، 5هزار نفر از این نیروها در عراق هستند. پاسخ واشنگتن از پیش مشخص بود؛ این درخواست را رد کرد.

دولت های روی کار آمده در عراق در همه سال های بعد از 2003، به شدت برای ایجاد توازن در روابط خود بین ایران و آمریکا تلاش کرده اند و برای این تلاش دلیل مهمی داشتند. در رابطه با ایالات متحده، مساله منافع ملی و روابط خارجی مطرح است: اگر حضور آمریکایی در عراق کمرنگ شود، حضور غربی در آن کاهش می یابد و همه چیزی که عراق خواهد داشت، وابستگی بیشتر به ایران و احتمالا روسیه و چین خواهد بود. در رابطه با ایران، جدای از وابستگی عراق به منابع انرژی و کالاهای وارداتی از کشور همسایه، مساله امنیت داخلی و درگیری های قومی-مذهبی نیز مطرح است.

ایالات متحده پس از براندازی رژیم صدام حسین به تشکیل ساختار دولتی در عراق کمک کرد که طبق آن هر گروه قومی-مذهبی نماینده ای در صدر کشور دارد: نخست وزیر شیعه، رئیس جمهوری کرد و رئیس مجلس سنی است. با توجه به اکثریت جمعیت مسلمان شیعه در عراق، می توان گفت که یکی از دلایل اصلی افزایش نفوذ ایران در این کشور همین ساختار است. پس از آخرین انتخابات در عراق، حدود سه ماه طول کشید تا گروه های داخلی بر سر تشکیل دولت به توافق رسیدند. در آن زمان، در بسیاری از گزارش ها ایران پیروز میدان خوانده شد. به ویژه پس از ظهور داعش، گروه های شبه نظامی شیعه در عراق تحت رهنمودهای سردار قاسم سلیمانی عمل می کردند و پس از وارد شدن بسیاری از فرماندهان این گروه ها در فضای سیاسی، نفوذ سردار سلیمانی بیشتر هم شد که این مساله در شکل گیری دولت جدید در عراق به شدت موثر بود. در جریانات انتخابات سراسری عراق، سردار سلیمانی بارها با بسیاری از چهره های مطرح و با نفوذ سیاسی دیدار و به تشکیل دولت ائتلافی حاکم کمک شایانی کرد. اما عادل عبدالمهدی، نخست وزیر روی کار آمده پس از همه این تلاش ها، در واکنش به اعتراض های مردمی آبان ماه به بعد از سمت خود استعفا کرده است.

با تشدید تنش ها بین ایران و آمریکا، توافق داخلی در عراق بر سر تشکیل دولت جدید دشوارتر از هر زمانی به نظر می رسد و این مساله می تواند شرایط سیاسی در عراق را دچار آشفتگی کند. اکثریت قانونگذاران اهل تسنن و کرد جلسه رای گیری مجلس درباره اخراج نیروهای خارجی را تحریم کردند. بعدتر، دولت منطقه ای کردستان حتی پیشنهاد حضور نیروهای آمریکایی در این منطقه را مطرح کرد. گالیپ دالای، از اعضای موسسه آلمانی امور امنیتی و بین المللی و از کارشناسان مرکز موسسه بروکینگز در دوحه، در مطلبی در «میدل ایست آی» نوشت: «دولت عادل عبدالمهدی در کاهش اختلاف سیاسی بین جوامع قانون گذاری در عراق- شیعه، سنی و کرد- به پیشرفت نسبی رسیده بود، اما با تبدیل شدن آینده نیروهای نظامی آمریکا در عراق به یک عامل تنش زای سیاسی، اختلافات تشدید خواهند شد.» او در ادامه به این مساله اشاره می کند که پس از حمله آمریکا به عراق، همکاری ها بین اهل تشیع و کردها افزایش یافت و سنی ها به حاشیه رانده شدند. اکنون با تبدیل شدن مساله حضور آتی نیروهای آمریکایی به موضوع اصلی مناظره ها، به نظر می رسد فاصله بین کردها و سنی ها در حال کم شدن و فاصله بین کردها و شیعیان در حال افزایش است.

ایالات متحده که تصمیم دارد به ماموریت خود در عراق ادامه دهد، بی شک از حمایت کردها و سنی ها استفاده خواهد کرد.  اما برای ایران در رابطه با کشور همسایه، یک مشکل بزرگ تر وجود دارد و آن، یافتن فردی با نفوذ سردار سلیمانی در عراق برای نزدیک ماندن به دولت بعدی است. در تظاهرات اخیر عراق، مردم اعتراض خود را به فساد و سوء مدیریت اقتصادی و مشکلات اشتغال ابراز داشته اند و از آنجایی که دولت در بغداد را به تهران نزدیک می دانند، بسیاری از شعارها رنگ و بوی ضد ایرانی نیز داشته اند. رایزنی های سردار سلیمانی با گروه های مختلف سیاسی در عراق و همکاری های او با نیروهای بسیج مردمی عراق (حشد الشعبی) در حمایت از دولت عبدالمهدی تاثیرگذار بود و حتی نزدیک به یک ماه مانع از پذیرش استعفای او توسط مجلس شد. حتی در برخی گزارش ها، رسیدگی به ناآرامی های اخیر و رایزنی از اهداف سفر آخر سردار سلیمانی به بغداد اعلام شد. اما ایران اکنون فرمانده بانفوذ خود را از دست داده، دولت عبدالمهدی دولت موقت است و ابومهدی المهندس، جانشین فرمانده نیروهای حشدالشعبی که یکی از نزدیک ترین متحدان ایران به شمار می رفت نیز به همراه سردار سلیمانی ترور شده است. 

در چند هفته اخیر اوضاع برای ایران در عراق چندان بد به نظر نمی رسید. احساسات ضد ایرانی در تظاهرات مردمی به احساسات ضد آمریکایی تبدیل شد و بسیاری، آمریکا را به نقض حاکمیت ارضی عراق در این حمله هوایی متهم کردند. اما چشم انداز نفوذ ایران در عراق چندان خوب به نظر نمی رسد. در حالی که ایران تحت فشار تحریم های ایالات متحده با مشکلات قابل توجه اقتصادی مواجه شده، شرکت های خصوصی آمریکایی و کشورهای عرب همسایه عراق از جمله عربستان سعودی که رقیب اصلی ایران در منطقه است، در حال سرمایه گذاری در عراق بودند. با توجه به اینکه وضعیت نابسامان اقتصادی در عراق دلیل اصلی اعتراض های مردمی بوده، سرمایه گذاری ها و تزریق پول توسط سایر بازیگران منطقه ای و بین المللی می تواند از نفوذ ایران در کشور همسایه بکاهد.

ایران نه تنها نفوذ در عراق را برای امنیت ملی خود ضروری می داند و سعی دارد به هر ترتیب از تکرار تجربه ناخوشایند جنگ 8 ساله جلوگیری کند، در حال حاضر برای دور زدن تحریم های آمریکا نیز به عراق نیاز دارد. معافیت عراق از تحریم های ایالات متحده علیه ایران در زمینه واردات گاز طبیعی و برق در ماه فوریه به پایان می رسد. دولت عبدالمهدی در قانع کردن دولت ترامپ برای مستثنی کردن عراق از تحریم های ایران نقش قابل توجهی ایفا کرد، اما معلوم نیست که اکنون نیز قدرت چنین کاری را داشته باشد یا خیر. به علاوه، احتمال روی کار آمدن دولتی جدید در عراق تا آن زمان هم وجود دارد. بدین ترتیب، به نظر می رسد که ایران برای بازیابی نفوذ خود در عراق فرصت چندانی ندارد و این در حالی است که آمریکا سعی می کند از فرصت پیش آمده بیشترین استفاده را ببرد تا شاید اندکی از خسارت های گسترده جنگ عراق را جبران کرده باشد.