چالش تظاهرات اخیر عراق برای موقعیت ایران

نویسنده: رابرت زولدا

دیپلماسی ایرانی: تظاهرات خشونت آمیز در عراق ثبات شکننده این کشور را به خطر انداخته و در عین حال، استراتژی ژئوپلیتیک محتاطانه ایران برای کشور همسایه و رقیب دیرینه را تحت تاثیر قرار داده است.

پارلمان عراق یکشنبه گذشته استعفای عادل عبدالمهدی، نخست وزیر این کشور، را پذیرفت و آغاز یک دوره مشاجره سایسی را رقم زد. در شرایط کنونی حتی اگر جانشین عبدالمهدی نیز یک «طرفدار ایران» تلقی شود، باز هم تهران قادر به حمایت آشکار از او نخواهد بود چراکه توانایی آن در نفوذ مستقیم بر عراق محدودتر شده و این در حالی است که ایران خود با فشارهای اقتصادی و سیاسی داخلی مواجه است.

این مساله بر هیچ کسی پوشیده نیست که از نظر ایران، عراق اولین خط دفاعی و پایه و اساس یک سیاست امنیتی جامع به شمار می رود. با این حال، محاسبات ژئوپلیتیکی و امنیت «سخت» تنها دلایل تهران برای حفظ روابط نزدیک با بغداد نیست. (امنیت سخت اولین مرتبه توسط راسموسن و جانسون برای اشاره به ساز و کارهای سنتی همانند قدرت و کنترل دسترسی استفاده شد. امنیت نرم به ساز و کارهای کنترل اجتماعی گفته می شود.) برای ایران مسائل اقتصادی و محیطی مهم دیگری از جمله دسترسی به آب آشامیدنی و تاثیر طوفان های گرد و غبار با منشاء عراقی نیز مطرح است. ایران مدیریت ضعیف محیط زیست عراق را دلیل افزایش شمار طوفان های شن می داند که دشواری های اقتصادی و سیاسی زیادی را برای ایران به ویژه در استان خوزستان با اکثریت قومیتی عرب ایجاد کرده است. ساکنان این استان با کمبود دوره ای برق و آب مواجه هستند و شرایط سخت آب و هوایی گاهی در تولید نفت در ایران اخلال ایجاد کرده است.

تنها همکاری نزدیک بغداد و تهران می تواند این مشکلات را کاهش دهد. راه حل های ممکن کاشت گونه های خاص گیاهی به منظور تثبیت تپه های شنی و متوقف کردن فرسایش و مدیریت بهتر آب، کاشت درختان بیشتر و غنی سازی خاک با مواد مغذی برای کاهش بیابان زایی را شامل می شوند که برای برخی از این اقدامات به کمک بین المللی نیاز است.

در رابطه با اقتصاد ایران صریحا اعلام کرده است که می خواهد عراق یکی از شرکای اصلی اقتصادی آن باشد. عراق حداقل در تئوری می تواند یک وارد کننده مهم کالاهای ایرانی باشد و در عین حال، دروازه ورود ایران به بازارهای جهانی محسوب می شود. کالاهای ایرانی گاها در تلاش برای فرار از تحریم های ایالات متحده، تحت عنوان کالاهای «ساخت عراق» به فروش می رسند؛ این استراتژی ظاهرا در بلاروس برای صادرات مجدد کالاهای غربی تحریمی به روسیه نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

به علاوه، اگر ایران بخواهد پروژه خط لوله میان عراق و سوریه را تحقق بخشد، به همکاری و اعتبار عراق و ثبات در سوریه نیاز خواهد داشت. این پروژه یک دهه پیش مطرح شده، اما به دلیل جنگ داخلی سوریه، تحریم های ایالات متحده و سایر محدودیت های مالی، هنوز صرفا در حد یک طرح باقی مانده است. ایران همچنین برای توسعه میادین مشترک نفتی و گازی به همکاری نزدیک با عراق نیاز دارد.

ایران اگرچه در سال های اخیر در دستیای به نفوذ در عراق موفق عمل کرده، اما تهران همچنان نمی تواند روی تسلیم بی قید و شرط بغداد در برابر توسعه نفوذ خود حساب کند و این مساله در تظاهرات اخیر و به ویژه در حمله به کنسولگری ایران در نجف آشکار شد. یکی از مواردی که عراق هرگز در رابطه با آن در برابر ایران کوتاه نمی آید، بازگشت به توافق نامه سال 1975 الجزایر درباره واگذاری کامل اروند رود است. یکی دیگر از نمونه های واکنش شدید عراق به ایران هم در سپتامبر سال 2018 و پس از محدودیت صادرات برق ایران به عراق بود که به تظاهرات گسترده در بصره انجامید و دولت عراق را وادار کرد توافقنامه ای برای واردات برق از عربستان سعودی با قیمت پایین تر امضا کند. عراق در تلاش برای توسعه چندین میدان نفتی در نزدیکی مرز مشترک با ایران نیز در ژوئن 2018 به یک رقیب دیگر ایران یعنی امارات متحده عربی روی آورده است.

این در حالی است که خروج ایالات متحده از توافق هسته ای ایران به این کشور آسیب رسانده است. ایران به دلیل تحریم ها و مشکلات اقتصادی امکان سرمایه گذاری سنگین در دیگر کشورها از جمله عراق را ندارد و حتی نمی تواند زیرساخت های قدیمی انرژی خود را نوسازی کند. از این رو، ایران مجبور است استقلال فزاینده عراق و همچنین افزایش حضور شرکت های سعودی و اماراتی در کشور همسایه را نظاره گر باشد.

در حال حاضر ایران نفوذ زیادی در اقتصاد عراق دارد، اما این روند در یک مقطع زمانی متوقف می شود. به دلیل اختلاف مالی بین ایران و عربستان، برنامه بلند مدت تهران برای کنترل اقتصادی بغداد تحت فشار زیادی قرار خواهد گرفت. ایران با گروه های شبه نظامی عراق ارتباط نزدیکی دارد و روایت عقیدتی آن هم برای بسیاری از عراقی ها جذاب است. با این حال، ابزارهای اقتصادی آن محدود هستند. در حقیقت، جمهوری اسلامی هیچ ابزار واقعی برای ترغیب دولت عراق به اولویت دادن به روابط اقتصادی خود با ایران بر همکاری با کشورهای عربی در خلیج فارس ندارد. تهران در بلند مدت احتمالا قادر به حمایت مالی از شبه نظامیان شیعه نخواهد بود و بدون آنها، هدف استراتژیک در تصمیم گیری از پشت صحنه تحقق نخواهد یافت. 

به طور خلاصه، ناآرامی های فعلی در عراق صرفا یکی از عوامل چالشی نوظهور برای ایران در کشور همسایه است. عراق به رغم مشکلات داخلی و بحران تشدید شده در پی حمله سال 2003 آمریکا، همچنان کشوری دارای فرهنگ قدیمی و خودآگاهی ملی است. و عراقی ها صرف نظر از دیدگاه های سیاسی و اعتقادات مذهبی خود  خواهان تمامیت ارضی و عدم وابستگی به ایران یا هر کشور دیگری هستند.

منبع: شورای آتلانتیک / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34