ناآرامی های عراق، فرصتی برای کشورهای عربی حوزه خلیج فارس

نویسنده: حسین ایبیش

دیپلماسی ایرانی: عراق از ابتدای ماه اکتبر اعتراضات گسترده و آشفتگی ها و سرکوب شدید و خشونت آمیز تظاهرات توسط مقامات را شاهد بود. قیام تظاهرات کنندگان در عراق تحت سلطه جوانان خشمگین بوده و عمدتا در مناطق با اکثریت شیعه از جمله بغداد و سایر شهرهای بزرگ مانند بصره رخ داده است. در حالی که دولت عراق سعی دارد نظم را احیا کند و به نارضایتی هایی که موجب تظاهرات شده پایان دهد، همه بازیگران اصلی داخلی و خارجی از جمله همسایگان عرب در حوزه خلیج فارس برای درک عوامل نارضایتی و شیوه عمل برای پیشبرد منافع خود در میحط جدید به تقلا افتاده اند.

شرایط به ویژه از آن جهت پیچیده به نظر می رسد که اعتراض ها به صورت خودجوش آغاز شده اند و ظاهرا توسط هیچ جنبش سیاسی یا با هدایت بازیگران سیاسی داخلی یا بین المللی پیش نمی روند. شکایات و نارضایتی عمومی قابل درک است: عراق جمعیت زیاد و جوانی دارد و نرخ بالای بیکاری، آموزش ناکافی، کسری های خدمات بهداشت و درمان و سایر خدمات اجتماعی مشکلات زیادی برای مردم ایجاد کرده اند. بیشتر افراد به دنبال شغلی در بخش فاسد دولتی هستند، اما شمار متقاضیان به مراتب بیشتر از موقعیت های شغلی موجود است و بسیاری از این موقعیت ها هم بر مبنای روابط و نه صلاحیت، پر می شوند. به نظر می رسد که صبر جوانان بیکار که چشم انداز یا امیدی به آینده ندارند، به پایان رسیده است. کمبود خدمات اولیه از جمله برق و آب در سال گذشته هم اعتراض های مشابهی را در بصره به دنبال داشت. از برخی جهات به نظر می رسد که تظاهرات اخیر نمونه گسترش یافته و تقویت شده اعتراض های بصره است. یک مساله قابل توجه این است که همه تظاهرات این چنینی پدیده ای مختص جمعیت شیعه عراق بوده اند و در مناطق با اکثریت جمعیت سنی که هنوز درگیر احیا بعد از دوران اشغال داعش هستند، چنین تظاهرات اعتراض آمیزی به ندرت دیده می شوند. جمعیت کرد در شمال کشور هم که اساسا جامعه ای مجزا هستند که دولت منطقه ای و اقتصاد مختص خود را دارند، در اعتراض های اخیر مشارکت نکرده اند.

اگرچه نمی توان گفت که همه تظاهرات کنندگان هدف سیاسی مشترکی را دنبال می کنند، اما می توان دو هدف آشکار را در این اعتراض ها تشخیص داد. این قیام علیه رهبری سیاسی شیعه در کشور صورت گرفته است؛ دولت تحت رهبری نخست وزیر عادل عبدالمهدی از همان اکتبر 2018 از سوی خوزه انتخاباتی شیعه خود برای مبارزه موثر با فساد و خدمات رسانی به مردم تحت فشار زیادی بود. ااین قیام همچنین خشم آشکار از تسلط نیروهای حامی ایران در عراق بر زندگی سیاسی، اجتماعی و مذهبی شیعیان عراق در دوران پس از صدام حسین را یادآور می شود. اگرچه تظاهرات کنندگان به وضوح به مداخله ایران اشاره ای نکرده اند، اما نیروهای شبه نظامی محلی را که به ایران در دستیابی به اهداف استراتژیک در سراسر عراق کمک می کنند، مورد حمله قرار داده اند.

اما مساله قابل توجه تر میزان خشونت اعمالی در سرکوب معترضان است. طبق گزارش های منتشر شده، تا کنون بیش از 100 نفر کشته و هزاران نفر زخمی شده اند و احتمال می رود که آمار واقعی خیلی بالاتر از این ها باشد. مقامات همچنین برای چند روز اینترنت را در بخش قابل توجهی از کشور قطع و ممنوعیت استفاده از شبکه های اجتماعی مانند فیس بوک، توئیتر، واتس اپ و اینستاگرام اعلام کردند.

در همین حال، اگرچه به نظر می رسد که یکی از مخاطبان خشم عمومی در تظاهرات اخیر نیروهای سیاسی و نظامی حامی ایران در عراق بوده اند، اما نیروها سعی کرده اند از ناآرامی ها به نفع خود استفاده کنند. آنها هرگز از رهبری عبدالمهدی راضی نبودند. عبدالمهدی با ایالات متحده و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس از جمله عربستان سعودی و کویت روابط خوبی برقرار و سعی کرده است عراق را به سمت مسیر بی طرفی پیش ببرد. او در تلاش است تا نیروهای حشدالشعبی را در ارتش عراق ادغام و از تبدیل این گروه به گروهی با استقلال عملکرد حزب الله لبنان جلوگیری کند. 

همه اینها در میانه شکست کمپین «اعمال فشار حداکثری» ایالات متحده و روی آوردن ایران به کمپین «مقاومت حداکثری» است. نفوذ قابل توجهی که ایران از سال 2003 و پس از سرنگونی صدام حسین توسط آمریکایی ها در عراق به دست آورد، یکی از جنبه های اصلی نفوذ منطقه ای ایران است و هر اتفاقی که این نفوذ را تحت تاثیر قرار دهد، از سوی تهران ناخوشایند تلقی می شود. از این رو، ایران و متحدان شیعه آن در عراق این آشفتگی ها را چالش بزرگی برای خود می پندارند و در جهت آرام کردن آنها می کوشند. اما در عین حال، این ناآرامی ها می تواند فرصتی برای آنها در اقدام علیه دولت عبدالمهدی یا ترغیب آن به همکاری بیشتر برای کاهش ناآرامی ها باشد. دولت عبدالمهدی تا کنون تنها وعده اشتغال زایی بیشتر، برخی تعهدات و وعده اصلاحات را مطرح کرده است.

تحت فشار قرار گرفتن عبدالمهدی از دیدگاه کشورهای عربی و ایالات متحده نگران کننده است، چرا که احتمال روی کار آمدن نخست وزیری حساس به امور منطقه ای پس از او چندان زیاد نیست. با این حال، خشم جوانان و اعتراض های آن به گروه های شبه نظامی شیعه عراقی از سوی کشورهای منطقه فرصتی بالقوه برای ترغیب ملی گرایی عراق و نقش منطقه ای آن با شخصیتی عربی قلمداد می شود. نیاز کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به یافتن جایگاهی در عراق و ایجاد روابط بهتر با دولت این کشور به ویژه پس از کناره گیری نوری المالکی در 2014 آشکار شد. با این حال، تلاش های این کشورها تا کنون بی نتیجه مانده اند.

در روزهای اخیر به نظر می رسد که عراق تا اندازه ای آرام شده، اگرچه همچنان احتمال آغاز اعتراض های گسترده تر وجود دارد. آنچه آشکار است این است که اگر دست عوامل سیاسی داخلی و خارجی در تحریک به چنین اعتراض هایی در کار باشد، با توجه به شرایط پیچیده عراق احتمالا از ناآرامی ها سودی نخواهد برد. با توجه به اینکه خواسته های معترضان عمدتا اقتصادی است و به نبود فرصت، فساد، اختلال ها در عملکرد دولت و کمبود خدمات اجتماعی مربوط می شود، استفاده سیاسی از آنها دشوار خواهد بود. اما به هر حال کشورهای عربی می توانند از طریق ایجاد فرصت های اقتصادی، اشتغال زایی و ایجاد امید در میان جوانان بیکار در جنوب عراق با اکثریت جمعیت شیعه، پایگاهی برای خود ایجاد کنند و از ناآرامی های کنونی بهره ببرند. این می تواند یک فرصت ایده آل برای آنها در به کارگیری قدرت نرم باشد.

اعتراض ها در عراق از سر گرفته شوند یا نه، واقعیت های اساسی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که آشکار ساختند همچنان باقی خواهند ماند. تظاهرات کنندگان عراقی و احتمالا بیشتر عراقی ها با مشکلات شدید اقتصادی، اجتماعی و سیاسی درگیر و به دنبال پاسخی مناسب برای آنها هستند. هر طرف خارجی که بتواند به بر طرف کردن این نیازها و ایجاد فرصت در عراق کمک کند، می تواند از ناآرامی ها منفعت ببرد و با توجه به تحریم های ایالات متحده علیه ایران و محدودیت های اقتصادی کنونی این کشور، شرایط می تواند به نفع کشورهای عربی حوزه خلیج فارس تمام شود.

منبع: استرتفور / مترجم: طلا تسلیمی