بررسی رویکرد جدید عربستان در عراق

نویسنده: رناد منصور

دیپلماسی ایرانی: بسیاری از تحلیلگران سیاست خارجی اخیر عربستان تحت ریاست محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی را به عنوان نوعی خروج و عزیمت (departure) از هنجارهای سعودی توصیف کرده اند. برای دهه ها، سیاست خارجی عربستان بر «صبر و عملگرایی» تاکید می کرد و به شدت بر استفاده از ثروت ملی برای جذب متحدان متکی بود. با این وجود، در سال های اخیر، عربستان جنگی چند ساله در یمن را دنبال کرده که پایان روشنی در افق آینده آن دیده نمی شود، شکاف میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس با قطر ایجاد کرده و نخست وزیر لبنان، سعد حریری را ربود. نقطه اتصال همه این طرح های ابتکاری تلاش برای مقابله با نفوذ ایران در منطقه و تحکیم بخشیدن به قدرت سعودی است. تا به امروز، هیچ یک از این رویکردها به نتایج مورد انتظار سعودی ها منجر نشده است. 

عراق یک استثناء است. در آنجا، عربستان ظاهرا یک دیپلماسی عملگرایانه ـ که بیشتر، نوع سیاست خارجی سنتی سعودی است ـ با هدف ایجاد رابطه (پس از بیش از 25 سال خصومت) در امتداد چشم انداز فرقه گرایانه را دنبال کرده است. بنا به ادعای عربستان هدف اصلی این کشور در عراق، محدود کردن نفوذ ایران است. در مقایسه با سوریه و لبنان، عراق فرصت بهتری برای سعودی ها فراهم می کند تا جای پایی در این کشور به دست آورد.

بازی قدیمی: سیاست فرقه گرایانه (2003-2014) 

فراتر از مرز مشترک بیش از 800 کیلومتر، عربستان و عراق از لحاظ تاریخی برای نفوذ در منطقه رقابت کرده اند. ریاض به چشم انداز هر نوع حکومت به رهبری شیعیان در منطقه حساس است؛ چرا که براساس ادعای سعودی ها، این امر جمعیت شیعی خودش را در استان شرقی تهییج می کند.

عراق و عربستان از سال 1990 روابط عادی با یکدیگر نداشته اند؛ هنگامی که عربستان روابط خود را با عراق در پی حمله صدام به کویت قطع کرد. این اختلاف بعد از سال 2003 بدتر شد؛ چرا که حمله به رهبری آمریکا ساختار دولت عراق را به هم زد و یک خلاء قدرت را ایجاد کرد. حکومت های به رهبری سنی ها در شورای همکاری خلیج فارس و ترکیه عمدتا از گروه های عراقی با جهت گیری آشکار سنی حمایت کردند. با هدف محدود کردن نفوذ ایران (مورد ادعای سعودی ها)، عربستان پول به روحانیون و قبایل سنی همسو با خود مانند شمّر داد. گروه مطالعه عراق (The Iraq Study Iraq) بدین نتیجه دست یافت که نخبگان ارشد عربستان شورشیان سنی را تامین مالی کردند و یک مقام عراقی استدلال کرد که تقریبا 25 میلیون دلار از عربستان در اختیار یک روحانی سنی در سطح بالا قرار داده شد که او این پول را صرف خرید تسلیحات از جمله موشک های ضدهوایی روسیه کرد. نوری مالکی طی دوره نخست وزیری اش اغلب بیان می کرد که عربستان از تروریسم و گروه های جهادی سلفی در عراق حمایت می کند.

منحصرا تکیه کردن بر عراقی های سنی یک رهیافت دشوار برای عربستان بود. نخست، متحدان سنی آن نتوانستند صاحبان اصلی در سال های حیاتی بازسازی دولت (2003-2005) شوند و عمدتا عربستان روند سیاسی عراق را تحریم کرد. دوم، در حالی که شیعیان و کردها عمدتا جبهه های متحد طی این دوره بودند، سنی ها متفرق بودند. تا به امروز، عربستان و متحدان آن در حاشیه خلیج فارس نتوانسته اند جامعه خرد شده (تکه تکه شده) سنی را متحد کنند. برگزاری شماری از کنفرانس ها به منظور ایجاد اتحاد میان سنی ها طی سال های گذشته نتوانسته است به هر گونه توافقی دست یابد. ضعف ریاض در ارتباط با جریان اصلی سیاست عراق در سال 2010 آشکار شد؛ هنگامی که این کشور به شدت بر فهرست ایاد علاوی العراقیه ـ ائتلافی از شیعیان سکولار و مقامات سنی ـ سرمایه گذاری کرد. اگرچه علاوی برنده بیشتر کرسی ها شد، اما او و حامیان خارجی اش علیه تاکتیک های ائتلاف ساز قوی ایران ـ که احزاب شیعی را با موافقت کردها به منظور ریاست حکومت متحد  کرد ـ دست به رقابت غیرصادقانه ای زدند.

سرانجام، طی دوره پس از سال 2003، ریاض در محقق شدن هدف اصلی مورد ادعای خود یعنی محدود کردن نفوذ ایران در عراق موفق نشد. همان طور که دیپلمات سعودی ارشد به «گروه بحران بین المللی» اخیرا گفت: «ایران در همه جا از ما پیشی گرفت». در عراق، سیاست عربستان مبنی بر تشدید تامین مالی اسلام گرایان سنی و افراد سکولار و جنبش های سیاسی به نتیجه مطلوب دست نیافت.

تغییرات از سال 2015

برای سال ها ـ پیش از ایجاد نزدیکی عراق و عربستان در سال 2015 ـ آمریکا و متحدان وی تلاش کردند ریاض را متقاعد کنند که دوباره با بغداد مشارکت داشته باشد. پادشاهی سعودی عمدتا این دعوت ها و فراخوان ها را نادیده می گرفت. عربستان از کار کردن با حکومتی که ادعا می کرد از حمایت ایران برخوردار است، اجتناب می کرد. همچنین، ریاض از تسلط حزب الدعوه اسلامی و به ویژه مالکی منزجر بود. 

تا پیش از سال 2015، عربستان بر شبکه سستی از کانال های غیررسمی برای فهم تحولات عراق و اقدام در آنجا متکی بود. از دور، برای ریاض درک پویایی های متغیر عراق و یا دنبال کردن هدف اصلی مورد ادعای خود مبنی بر محدود کردن نفوذ ایران بسیار دشوار بود. 

در سال 2015، عربستان سیاست خود را تغییر داد. پادشاهی سعودی سفیری را پس از تقریبا 25 سال عدم حضور خود به عراق بازگرداند. دیدارهای دیپلماتیک میان دو همسایه انجام شد. در تابستان همان سال، روحانی شیعه، مقتدی صدر با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان در ریاض دیدار کرد. صدر طی سال ها سیاست داخلی و خارجی عربستان از جمله موضع ضدشیعی او را نقد می کرد. او حتی تهدید به حمله به عربستان کرد، پس از آنکه ریاض به روحانی شیعی ای در بحرین توهین کرده بود. در همان سال، وزیر امور خارجه عربستان، عادل الجبیر از بغداد دیدن کرد. ماه ها قبل تر، عبادی نیز از ریاض برای نخستین بار دیدن کرد. طی این دوره، وزیر کشور عراق قاسم الاعرجی، عضو ارشد سازمان بدر، چندین دیدار از ریاض داشت.

ابزارهای اقتصادی: اعتمادسازی 

یک روش برای اعتمادسازی، تلاش عربستان در بکارگیری مجموعه ای از ابزارهای اقتصادی شامل تجارت میان مرزی، توسعه زیرساخت ها در مناطق اخیرا آزاد شده، وارد کردن سرمایه بخش خصوصی، ایجاد شغل و معرفی محصولات با کیفیت بالاست. اقتصاد حوزه ای است که پادشاهی سعودی می تواند از طریق آن، هدف مورد ادعای خود یعنی محدود کردن نفوذ ایران را دنبال کند. در سال 2017، ایران 12 میلیارد دلار کالا به عراق صادر کرد. در حالی که ایران در پی دو برابر کردن تجارت دوجانبه در سال 2015 است، عربستان به دنبال محدود کردن نفوذ اقتصادی ایران است. ریاض به منظور تاکید بر اولویت همگرایی اقتصادی فزاینده و پیوندهای تجاری میان دو همسایه، گذرگاه مرزی عرعر با عراق را در اوت 2017 بازگشایی کرد. علاوه بر این، پادشاهی سعودی در حال تشویق شرکت های بخش خصوصی خود به منظور حضور و مشارکت در عراق است. گام بعدی ریاض، گسترش جاده ها و زیرساخت های میان مرزی با چشم انداز ایجاد وابستگی متقابل مکمل میان دو همسایه است. ساخت زیرساخت ها و جاده های منتج به عراق روابط تجاری دو کشور را افزایش خواهد داد و می تواند سرانجام روابط آنها را تقویت کند.

با توجه به نزدیکی جغرافیایی، ریاض بر بازار جنوب عراق به ویژه استان بصره ـ دارای منابع غنی اما هنوز فقیر ـ تمرکز کرده است. در اینجا عربستان به طور مستقیم با ایران رقابت می کند. این منطقه قلب جنبش اعتراضی در عراق و کانونی برای رشد احساسات ضدایرانی شده است. ریاض با توجه به آگاه بودن در مورد این روند، در پروژه های ساخت و ساز مانند هتل جدید شرایتون و کارخانه پتروشیمی سرمایه گذاری کرده است. در حال حاضر، عراقی های بصره بازگشایی یک خط لوله ارتباطی را درنظر دارند که به عراق اجازه می دهد تا از طریق عربستان به دریای سرخ نفت ارسال کند.

حوزه اولویتمند دیگری که عربستان به دنبال آن است تا قصد خود را برای بهبود روابط نشان دهد، مربوط به مناطق اخیرا آزاد شده از کنترل داعش است. نقش عربستان در بازسازی این مناطق می تواند مهم باشد. در یک کنفرانس سه روزه اهدای کمک در کویت در اوایل سال 2018، عادل الجبیر پرداخت حدود یک میلیارد دلار وام و تامین اعتبار صادرات به ارزش 500 میلیون دلار به منظور حمایت از بازسازی عراق را قول داد.

چالش های پیش رو 

به طور کلی، چالش های عربستان در رابطه با ایجاد روابط نزدیک سیاسی میان عراق و عربستان عبارتند از: 1) دیدگاه عراقی ها: عراقی ها نگرش منفی به تلاش های عربستان پس از سال 2003 دارند. مقامات سیاسی عراقی نقش عربستان در ظهور گروه های جهادی ـ سلفی مانند داعش در عراق را نقد می کنند؛ 2) بسیاری از شهروندان شیعی عراق به آزار و اذیت تاریخی جمعیت  شیعی عربستان توجه دارند که پادشاهی سعودی رویه مذهبی شیعیان خود را به رسمیت نمی شناسد. همچنین، بسیاری از عراقی ها سیاست خارجی ریاض در بحرین و یمن را به عنوان یک مشکل می نگرند و آن را جنگ علیه جمعیت شیعی و نقض کلی حقوق بشر تلقی می کنند؛ 3) علاوه بر این، روابط گرم میان عربستان و اسرائیل مساله ای دشوار برای بسیاری از مردم عراق است که سیاست های اسرائیل در برابر فلسطینیان و اعراب را معمولا مورد انتقاد قرار می دهند.

نتیجه گیری 

رویکرد جدید عربستان در قبال عراق به نوعی یک عزیمت و حرکت (departure) از رهیافت آن در منطقه در سال های اخیر و بازگشت به دیپلماسی پراگماتیک است که براساس آن، سیاست خارجی خود را در گذشته تعریف کرده است. برخی این رهیافت جدید را نتیجه آموختن عربستان از اشتباهات گذشته اش در عراق می دانند. بیش از یک دهه سرمایه گذاری بر گروه های سنی مختلف، مانع به حاشیه رانده شدن سنی ها نشده و به عربستان اجازه به دست آوردن نفوذ بیشتر را نداده است. رویکرد جدید عربستان، راهبرد جدیدی در عراق است که بیشتر هماهنگ و همسو با دیپلماسی گذشته آن است؛ این مساله حتی با بخش اعظم سیاست منطقه ای کنونی عربستان متفاوت است. در حالی که عناوین مقالات و روزنامه ها بر تنش های سنی ـ شیعی در خاورمیانه تمرکز می کنند، سیاست عربستان در عراق در پی تطابق با شیعه گرایی به منظور مقابله با ایران (هدف مورد ادعای سعودی) است. 

منبع: مرکز مطالعات استراتژیک و بین المللی / ترجمه: فهیمه قربانی، کارشناس مسائل خلیج فارس در مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی