فشار حداکثری امریکا و صبر استراتژیک ایران

نویسنده: عدنان طباطبایی، استاد دانشگاه دوسلدورف و از اعضای مرکز مطالعاتی کارپو

دیپلماسی ایرانی: برای رصد خروج امریکا از برجام باید یک سری نکات را مد نظر داشت تا دریافت چرا دولت دونالد ترامپ چنین کاری کرد. اولا، آن چیزی به نظر می آید این است که برای دونالد ترامپ مهم است که قدرت و قدرتنمایی امریکا را به جایگاه خودش بازگرداند. از نظر او و مکتب رئالیسم امریکا، قدرت نمایی امریکا در دوران باراک اوباما خیلی ضعیف و کم شده بود و از این بابت این جریان سیاسی امریکا با اوباما مشکل اساسی داشت. این نوع قدرتنمایی امریکا به معنای نوعی بیداری جدید رئالیسم در سیاست خارجی امریکاست. به این معنا که اقتدار امریکا از طریق اعمال زور و سیاست های نمایشی قدرت یکجانبه امریکا به نمایش گذاشته می شود. این جریان سیاسی با سیاست های چندجانبه اساسا مشکل دارد و تعریف خود را برای سیاست های چند جانبه دارد، که کیفیت آن با آن چه از سیاست چندجانبه گرایی تعریف می شود، متفاوت است. این جریان که در حال حاضر در امریکا و در کاخ سفید بر سر کار است، می گوید از دیدگاه خود یکجانبه عمل نمی کند اما ائتلافی که ایجاد می کند ائتلافی است که امریکا را در صدر آن قرار می دهد و منافع خود را تعیین کننده منافع دیگر اعضای ائتلاف تعریف می کند. این نکات برای درک بهتر از دلیل خروج ترامپ از برجام بسیار مهم است. 

نشانه های بسیاری وجود دارد که نشان می دهد دونالد ترامپ این سیاست را دنبال می کند و تنها هم مربوط به ایران نیست بلکه شاهدیم که او از همه قراردادهای چندجانبه دیگر هم خارج شده است. 

نکته دیگری که در این میان مهم است و باید به آن توجه کرد، ویژگی کنش سیاسی دونالد ترامپ است. او ممکن است تهدیدها و صحبت های تحریک آمیزی علیه افرادی کند اما ناگهان روز بعد از همان افرادی که مورد تهدیدشان قرار می داد قدردانی کند. مثلا شاهد همین رفتار در مورد رهبر کره شمالی بودیم. یا یک بار در توئیتی نوشت که "شک ندارد حسن روحانی آدمی داشتنی است." این به آن معنا مهم است که اگر ایران با کره شمالی قابل مقایسه بود و رهبران سیاسی ایران با کیم جونگ اون قابل قیاس بودند، می شد از این ویژگی شخصیتی ترامپ استفاده و او را وارد بازی و نوعی توافق کشاند که ترامپ خودش را برنده بازی بداند. چه بسا آن توافق بیش از همه به سود ایران باشد. در این صورت او می توانست ادعا کند که من توافق خوبی را با ایران بستم، در حالی که چه بسا این توافق باب میل ایران می بود تا خود ترامپ.

اما دو فرق اساسی میان ایران و کره شمالی وجود دارد، اول این که ایران یک سیاست داخلی زنده با جریان های سیاسی مختلف و رقابت های جدی سیاسی دارد که چنین ویژگی ای در کره شمالی نیست. ثانیا، همسایگان کره شمالی به ویژه کره جنوبی در حمایت نزدیک شدن امریکا و کره شمالی نقش پررنگی داشتند، اما همسایگان ایران به استثنای عراق، هیچ کدام علاقه ای به نزدیک شدن روابط ایران و امریکا ندارند، بلکه حتی بر عکس، اگر نگاهی به رقبای اصلی ایران بیندازیم، می بینیم که عربستان و اسرائیل هر دو خواهان تشدید فشارها به ایران هستند و می خواهند که اختلافات گسترش یابند.

جایگاه اروپا در این کش مکش

اروپا در سال های اخیر یا شاید بتوان گفت در دهه های اخیر هرگز جرات نکرده است به صورت روشن موضع موازی با امریکا بگیرد. اختلافاتی وجود داشته، مثلا در سال 2003 وقتی که امریکا به عراق حمله کرد، آلمان و فرانسه عضو ائتلاف امریکا نشدند اما این اتفاق بی سابقه بود. ما نمونه های دیگری سراغ نداریم که اروپا با قاطعیت در برابر امریکا ایستاده باشد. برای همین هم هیچ گاه ندیده ایم که اروپا سیاست مستقلی از امریکا دنبال کرده باشد. اما بعد از بحث برجام ما شاهدیم که حتی اگر اروپا مواضع سخت و کاملا متفاوت و مستقلی از امریکا اتخاذ کرده ابزارهایش برای حفظ این ایستادگی در برابر امریکا محدود بوده است. 

به اعتقاد من در اروپا، به ویژه در برلن، پاریس و لندن یک "پارادایم شیفت" در حال تحقق است که شاید در سال های آینده در علکرد سیاسی این کشورهای اروپایی که به E3 مشهور شده اند، یعنی آلمان، فرانسه و انگلیس، بتوانند عملکرد مستقلی را هم نشان دهند. ولی تا زمانی که این "پارادایم شیفت" ترجمه شود و به روش های سیاسی ورود کند، هنوز ذهنیت نهادها برای آن آماده نیست و چه بسا سال ها طول بکشد. برای جمهوری اسلامی ایران مشکلی که در این جا وجود دارد این است که فرا رسیدن این زمان زیاد طول بکشد.

شاید بتوان گفت در یکی دو سال اخیر ایران نتوانست اروپا را قانع کند که عملکرد و سیاستش را در قبال امریکا جدی تر و قاطع تر اتخاذ کند. یکی از دلایل آن به کمبود درک اروپا از مسائل ایران و منطقه باز می گردد که به نظر می رسد از این بابت اختلاف های ایران و اروپا حل نشدنی هستند. از سوی دیگر سیاست ورزی ایران نسبت به اروپا، جایگاه و منافع و مواضع ایران را نسبت به اروپایی ها روشن تر بکند. شاید اگر ایران می توانست این مشکلات را حل کند، پایتخت های اروپایی ذهنیت مناسب و انگیزه می یافتند تا از این "پارادایم شیفت" به طور جدی تر و عملگرایانه تر استفاده کنند.

در این میان باید میان نهادهای دیپلماسی کشورهای اروپایی مثل وزارت امور خارجه آنها با دستگاه های مالی و بانکی آنها تفاوت قائل شویم. یعنی اگر شما در وزارت امور خارجه آلمان درباره نیاز به حفظ برجام صحبت کنید و در آن جا درباره نیاز به اینستکس و SPV صحبت شود به معنای این نیست که چنین چیزی به نهادهای مالی و بانکی آلمان هم تسری یابد و آنها هم مانند وزارت امور خارجه ذهنیتشان برای این نیازها آماده باشد. نهادهای مالی عموما بیشتر نگران حفظ قدرت و قوت سیستم بانکی خود هستند و از این نگرانند که مبادا امریکا آنها را به مقاومت در برابر اراده خود متهم و بخواهد با آنها مقابله کند. بنابراین شاید دستگاه های دیپلماتیک بتوانند مواضع راسخ تری اتخاذ کنند اما نهادهای مالی چنین آمادگی ای ندارند. 

در چنین شرایطی بحث استراتژیک ایران مطرح می شود. شکی نیست که صبر استراتژیک برای حفظ برجام عملکرد مناسب و به صلاح است. چرا که ایران خود را پرچم دار پایبندی به توافق چند جانبه نه تنها بین المللی بلکه اصول سازمان ملل نشان داده است. 

صبر استراتژیک به معنای سکوت یا عقب نشینی نیست، بلکه اتفاقا تحلیل درازمدت و آگاهی اقتدار کشور نیاز به رصد دائمی دارد. به این معنا هر گامی که برداشته می شود هم در گفتمان سیاسی و هم در سیاست های منطقه ای باید با ظرافت خاصی برداشته شود.

اگر به نکته اول این مقاله بازگردیم و شناخت بهتر از ذهنیت ترامپ، یکی از گام های صبر استراتژیک خیلی هوشمندانه گفت وگوی آقای جواد ظریف، وزیر امور خارجه محترم با فاکس نیوز بود که در آن آقای ظریف به نوعی افکار و کنش سیاسی آقای ترامپ را با جان بولتون، مشاور امنیت ملی و مایک پمپئو، وزیر امور خارجه اش جدا کرد. او با این کار تلاش کرد پیامی را به خود رئیس جمهور امریکا برساند. این یکی از اقداماتی است که در دوره صبر استراتژیک قابل بررسی است. 

در این میان به نظر می رسد به خصوص در اروپا که این صبر استراتژیک ایران نادیده گرفته شده و یک باور اشتباهی به نظر می رسد در پایتخت های اروپایی به وجود آمده است که ایران چاره ای جز پایبند ماندن به برجام ندارد. به این دلیل قابل توجیه است که ایران الآن اقداماتی برای کم کردن تعهداتش در چارچوب برجام انجام دهد. بندهای 26، 36 و 37 برجام به ایران این امکان را می دهد که با اشاره به نقض پایبندی امریکا به برجام و ناتوانی اروپا، چین و روسیه در جبران آن، ایران نیز اقداماتی انجام دهد و به نوعی فعالیت های هسته ای اش را تشدید کند. ارزیابی این که ایران در چنین شرایطی چه گام هایی می تواند بردارد، به دولت و دستگاه های امنیتی ایران بر می گردد. این می تواند به اروپا، چین و روسیه نشان دهد که ایران آلترناتیوهایی برای صبر استراتژیک دارد و حفظ برجام برایش امر مقدسی نیست بلکه در ارزیابی منافع ملی و امنیتی و اقتصادی می تواند به آن بپردازد. 

حالا آیا این گام می تواند به نتیجه ای برسد و این که حفظ برجام چقدر ممکن می شود به نوعی عملکرد و بیان ایران و عکس العمل اروپا، چین و روسیه بازمی گردد. قاعدتا این گام ایران با ارتباطات مستقیمش با کشورهای اروپایی هماهنگ خواهد بود. لازم است ایران اقداماتی که انجام می دهد با سیاست قابل فهم برای کشورهای اروپایی انجام دهد تا مطمئن شود پیام های ایران در اروپا نیز دریافت می شود.