«معاملۀ قرن» از عبدالناصر تا محمد بن سلمان

دیپلماسی ایرانی: وقتی موشه دایان، وزیر دفاع اسرائیل سرخوش از پیروزی وارد شهر قدس شد و با شکست نظامی سخت اعراب در ژوئن ۱۹۶۷ پرچم اسرائیل بر قبه الصخره افراشته شد، اسرائیل همچنان نیازمند «معاملۀ قرن» بود. چیزی که در ۱۹۵۵ عبدالناصر آن را نپذیرفت و دیگران پذیرفتند، و در نهایت با تغییر شرایط و اوضاع و شرط­ها به محمد بن سلمان رسید.

آن روز موشه دایان سرخوش از پیروزی ­ای که انتظار نداشت به چنین سرعت و آسانی ­ای به دست آید گفت: «بار دیگر شهر مقدس را یکپارچه ساختیم و به مقدس­ترین اماکن خود بازگشتیم و هرگز از آن بیرون نخواهیم رفت» و شکست سنگین اعراب را عامل تن دادنشان به خواسته­ های اسرائیل دانست.

از ۱۹۴۸ که اسرائیل را در منطقه کاشتند، این کشور عادت کرد که سلاح را همچون ابزاری برای قرار دادن اعراب در برابر عمل انجام شده با کمک بریتانیا و امریکا قرار دهد و فشارهایش در اساس در راستای پذیرفته شدن در منطقه و برقراری «معاملۀ صلح» با اعراب چه به صورت فراگیر و چه به صورت فردی بود.

پل صلح و ندای طبیعت

اصطلاح «معاملۀ قرن» نخستین بار در سخنان دوایت آیزنهاور (۱۹۵۳-۱۹۶۱)، رئیس جمهوری امریکا آشکار شد آن­گاه که می ­خواست تمایل قاهره به ساخت سد العالی را مهار کند. اینجا بود که گفت: «اگر به کمک ما نیاز دارید باید به صلح با اسرائیل و پایان دادن به همه عوامل تشنج­ زا و جنگ ها ایمان داشته باشید» و شرط­ های دیگری را نیز افزود که از نظر قاهره «مایۀ ذلت» دانسته شد.

شماری از دستیاران عبدالناصر در خاطراتشان اشاره کرده­ اند که رهبر مصر می ­دانست که واشنگتن به مصر در اجرای این پروژۀ عظیم کمکی نخواهد کرد بلکه شاید شرط­ های دشواری را بر وی تحمیل خواهد کرد که انقلاب و اساس استقلال مصر را هدف قرار داده و چه بسا مصر را درگیر پروژه کند و بعد از آن پا پس کشد.

در دسامبر ۱۹۵۵ وقتی رابرت اندرسون، فرستادۀ آیزنهاور، از مصر بازدید کرد درخواست او این بود که عبدالناصر معاملۀ صلح با اسرائیلیان را بپذیرد و شخصاً با دیوید بن گوریون، نخست وزیر رژیم صهیونیستی دیدار کند.

عبدالناصر به دیدار با بن گوریون مخالفت کرد و گفت که مسئلۀ فلسطین مسئلۀ جهان عرب است و فقط به او مربوط نمی­ شود و خود شخصاً ممکن است قطع­نامۀ تقسیم صادر شده از نشست مجمع سازمان ملل متحد در ۱۹۴۷ را بپذیرد، با این شرط که منطقۀ صحرایی نقب در مرزهای فلسطین شمرده شود تا تماس جغرافیایی میان دو سوی میهن عربی برقرار بماند.

به سبب دشواری متقاعد کردن اسرائیل به چنین طرحی اندرسون پیشنهاد کرد که پلی در نزدیکی شهر ایلات در جنوب اسرائیل ساخته شود که مصر را به اردن وصل کند و بالای این پل تحت سلطه عربی و پایین آن سلطه اسرائیل دانسته شود. عبدالناصر به خنده جواب داد که اگر یک فرد عرب بالای این پل «ندای طبیعت را اجابت کند» و بمیرد و پایین بیفتد کافی است تا جنگ دربگیرد. و این ­گونه صحبت دربارۀ معاملۀ قرن و تأمین مالی سد العالی پایان یافت و بعد از آن کانال سوئز ملی اعلام شد و همه آن اتفاقاتی رخ داد که می دانیم.

روز نکسه و پس از آن

نکسه و پیامدهای جنگ ژوئن ۱۹۶۷ تحولی اساسی در روند نزاع عربی ـ صهیونیستی در پی داشت. در پی آن بود که اسرائیل بر کرانۀ باختری و قدس شرقی و نوار غزه و شبه جزیرۀ سینا و جولان دست یافت و هدف از آن تحمیل واقعیت تازه ­ای بر اعراب، چه افراد عرب و چه گروه­ های عرب، بود بر این مبنا که دیگر، طبق روایت اسرائیلی، شکست نظامی اسرائیل ممکن نیست و باید رو به صلح رفت.

نکسه پیامدهای مهمی در عرصۀ نظامی و سیاسی و روانی داشت و تأثیری شدید بر خودآگاه عربی نهاد. با اینکه پیامد مستقیم این نکسه در عرصۀ رسمی «نه­های سه­ گانه» (نه به صلح با اسرائیل، نه به به رسمیت شناختن اسرائیل، نه به مذاکره با اسرائیل) در نشست خارطوم در آگوست ۱۹۶۷ بود، اما روابط و نشست­های محرمانه اینجا و آنجا آغاز شد و نشانه­ های تغییر در مفهوم نزاع و رفتن به سمت «معامله صلح» پدیدار شد.

قطع­نامۀ ۲۴۲ شورای امنیت صادره در ۲۲ نوامبر ۱۹۶۷ بیانی بود از «نکسه» و اختلال عظیم در تعادل نظامی و طی آن با به رسمیت شناخته شدن اسرائیل از سوی مصر و اردن در دیوار استوار ایستادگی در برابر اسرائیل روزنی ایجاد شد. در این قطع­نامه در کنار تأکید بر عقب­ نشینی اسرائیل از زمین­ های اشغال ­شده عربی به­صورت ضمنی بر پایان وضعیت جنگی و به رسمیت شناختن اسرائیل بدون ربط دادن این رسمیت دادن به حل مسئلۀ فلسطین تأکید شد.

به نحوی دور از انتظار، پیروزی بی سابقه جبهه ­های مصر و سوریه بر اسرائیل در روزهای نخست جنگ اکتوبر ۱۹۷۳ به گشودن راه صلح و عادی سازی روابط با اسرائیل انجامید. چون پس از این جنگ اسرائیل دست به معامله ­ای بزرگ با انور السادات، رئیس جمهور مصر رفت که در نوامبر ۱۹۷۷ عازم بیت المقدس شد و در ۱۷ سپتامبر ۱۹۷۸ در کمپ ­دیوید امریکا معاهدۀ صلحی با مناخیم بگین نخست وزیر اسرائیل امضا کرد که بعدتر در ۲۶ مارس ۱۹۷۹ به صورت رسمی در واشنگتن امضا شد.

سفر نامنتظرۀ سادات به قدس و امضای معاهدۀ صلح بر پایۀ این برداشتِ سادات بود که نزاع با اسرائیل را موضوعی روانی می­ دانست و معتقد بود که در وضعیتی که ۹۹درصد برگه­ های حل مشکل در دست ایالات متحده است هیچ کاری از دست اعراب برنمی­ آید. این هم­زمان با آن بود که اسرائیل و ایالات متحده می ­کوشیدند که مصر را عزیمتگاه «صلح» در منطقه کنند و معامله را گسترش دهند.

اسرائیل با استفاده از شرایط بسیاری ازجمله خروج مصر از دایرۀ نزاع و چنددستگی اعراب و مذاکرات و تماس­های محرمانه، با همکاری بیل کلینتون رئیس جمهور اسبق ایالات متحده توانست یاسر عرفات و سازمان آزادی­بخش فلسطین را نیز در ۱۳ سپتامبر ۱۹۹۳ به امضای معاهدۀ اوسلو یا معاهدۀ اصول لازم برای خودگردانی موقت فلسطینیان در غزه و کرانۀ باختری متقاعد کند.

این معاهده نتوانست بسیاری از موانع قانونی و تاریخی را از میان راه بردارد و باعث دودستگی عمیق در میان فلسطینیان و اعراب شد. در این معاهده وضعیت قدس و حق بازگشت پناهجویان فلسطینی بلاتکلیف گذاشته شد و کرانۀ باختری و غزه سرزمین­های اسرائیلی­ای دانسته شد که فلسطینیان حق دارند در آن خودمختار باشند. با این همه اسرائیل توانست اردن را هم به دایرۀ صلح بکشاند و در ۲۶ اکتوبر ۱۹۹۴ با آن معاهدۀ وادی عربه را امضا کند. اما این پایان معامله­گری­های اسرائیل در قرن بیستم بود.

معاملۀ قرن ۲۱

اسرائیل در بازاریابی برای تعریف خود از صلح کامیاب بود و توانست بر اساس همین تعریف معاهداتی با مصر و اردن و سازمان آزادی بخش فلسطین امضا کند و در  ۱۹۹۹ روابط کامل دیپلماتیک با موریتانی در دورۀ حکومت معاویه ولد سیدی احمد الطایع برقرار کند که در سال ۲۰۰۹ در پی حمله به غزه قطع شد.

با این همه تل­آویو همچنان درپی یک معاملۀ صلح همه جانبه با اعراب و برقراری روابط کامل و عادی با کشورهای عربی بود. چیزی که در طرح پیشنهادی صلح عربی که در ۲۰۰۲ ازسوی ملک فهد بن عبدالعزیز اعلام شد بدان تصریح شده بود.

اسرائیل بر مسئلۀ پذیرش کامل حقوق فلسطینیان و به خصوص موضوع قدس و حقوق اعراب (جولان اشغالی) در ازای عادی سازی روابط مانور بسیار می­ دهد. آن دیوار همچنان مستحکم بود تا اینکه دانلد ترامپ به ریاست جمهوری ایالات متحده رسید.

ترامپ بیشترین خواستۀ اسرائیل را برآورده کرد: پذیرش قدس به عنوان پایتخت اسرائیل و انتقال سفارت کشورش به این شهر و ایستادن کامل در کنار اسرائیل در جنایت­هایی که در غزه و دیگر نقاط فلسطین مرتکب می­شود.

این تصمیمات اخیر اسرائیلی در زمان تبلیغات برای آنچه «معاملۀ قرن» خوانده می ­شود انجام می ­شود. معامله ­ای که نتیجۀ توافق واشنگتن با چند کشور عربی و در رأس آنها عربستان سعودی است. کشوری که با بالارفتن طالع محمد بن سلمان به حامی مسیر جدید صلح تبدیل شده است.

منابع غربی گزارش داده ­اند که «معاملۀ قرن» ساخته و پرداختۀ داماد و مشاور ترامپ، جارد کوشنر و ولی­عهد عربستان سعودی، محمد بن سلمان و جیسون گرینبلات، فرستادۀ امریکا برای پیگیری روند صلح است.

منابع غربی می­ گویند که محمد بن سلمان اشتیاق بسیاری برای این معامله نشان می­ دهد و کوشیده که با پیشنهادهای کلان مالی وارائۀ مشوق­ های مالی کلان محمود عباس، رئیس حکومت فلسطین و دیگر کشورهای عربی را بدان متقاعد کند.

معاملۀ جدید قرن مبتنی بر برقراری صلح میان فلسطینیان و اسرائیل در مرحلۀ اول و دیگر کشورهای عربی در مرحلۀ دوم است تا پس از آن نوبت به پیمان ریاض و تل آویو برای رویارویی با تهدیدهای ایران می­ رسد.

برپایی کشور فلسطین که غزه و مناطق الف و ب و بخش ­هایی از منطقۀ ج در مرزهای آن قرار می ­گیرند و کشورهای حمایت ­کننده ۱۰میلیارد دلار برای تشکیل این کشور و زیرساخت­ های آن شامل یک بندر و فرودگاه در غزه و شهرک­ های صنعتی و شهرهای مدرن کمک می­ کنند و موضوع قدس و بازگشت پناهجویان به مذاکرات تازه ­ای موکول می­شود.

روزنامۀ نیویورک تایمز در دسامبر ۲۰۱۷ خبر داد که ولی عهد عربستان سعودی پیشنهاد کرده که پایتخت این کشور فلسطینی فرضی روستای ابو دیس باشد (به جای قدس شرقی که در معاهدۀ اوسلو مطرح شده بود).

این معامله اگر به مقام اجرا درآید، به رسمیت شناختن اسرائیل به عنوان کشوری یهودی و ادامۀ سلطۀ امنیتی آن در کشور فلسطینی خلع­ سلاح­ شده و از این مهم­تر به رسمیت شناختن قدس به عنوان پایتخت اسرائیل را شامل می ­شود. این همه یعنی آنچه در دهه­ های گذشته به زور نیروی نظامی حاصل نیامد با این معامله حاصل می­ شود.

منبع: الجزیره