به مواضع اروپایی ها در مقابل ترامپ چقدر امیدوار باشیم؟

عبدالرحمن فتح الهی - صحبت ها و مواضع روز جمعه ترامپ در خصوص برجام باعث واکنش های بین الملی شده است. هر چند که در این میان عربستان سعودی و برخی کشورهای همسو با ریاض از مواضع ترامپ و تهدیدهای وی در خصوص ایران حمایت کردند در همین راستا هم رژیم صهیونیستی از اظهارات ضد ایرانی و شدید اللحن رئیس جمهوری آمریکا علیه ایران استقبال کرد، اما در سوی دیگر، کشورهای مهم جهانی به خصوص اتحادیه اورپا با محوریت فرانسه، آلمان و بریتانیا واکنش متفاوت را داشتند. این کشورها در بیانیه ای مشترک تاکید کردند حفظ توافق هسته ای ایران، منافع ملی آنها را تامین می کند. مضافا نهادهای بین المللی زیربط مانند آژانس بین المللی انرژی اتمی مکررا از طریق برنامه راستی آزمایی و نظارتی خود، پایبندی ایران به برجام را تأیید و تصدیق کرده اند. در این میان برخی واکنش ها کمی جدی تر و لحنی تندتر را به خود گرفت؛ مثلا فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پس از اعلام موضع آمریکا در خصوص برجام اظهار داشت که ما باید از ادامه اجرای برجام حمایت کنیم و برجام مسأله داخلی آمریکا نیست. اما زمانی این واکنش خانم موگرینی اهمین پیدا می کند که به صراحت اعلام می دارد که برجام متممی خیلی طولانی بر قطعنامه شورای امنیت است، هیچ کشوری در دنیا نیست که یک مصوبه شورای امنیت را که با اتفاق آرا امضا شده است، زیر پا بگذارد. لذا در دست هیچ رئیس جمهوری در هیچ جای دنیا نیست که توافق برجام را لغو کند. دیپلماسی ایرانی برای تحلیل واکنش های سران و مقامات اتحادیه اروپا و کشورهای اروپایی و همچنین بررسی برنامه تقابلی احتمالی این اتحادیه در خصوص سیاست های ترامپ گفت وگویی را با دکتر پیروز ایزدی، کارشناس مسائل اروپا و پژوهشگر حوزه بین الملل انجام داده است که در ادامه می خوانید:

پس از اعلام موضع ترامپ در سخنرانی نیم ساعته جمعه 13 اکتبر، ما شاهد واکنش های نسبتا شدیدی از جانب مقامات و سران کشورهای جهان با محوریت اروپا بودیم. در یک نگاه کلی این واکنش ها را که می توان گفت برای اولین بار در تاریخ روابط اتحادیه اروپا و آمریکا صورت گرفته است، چگونه ارزیابی می کنید؟

از زمان روی کار آمدن ترامپ و حتی قبل تر در مواضع و شعارهای تبلیغاتی و انتخاباتی او (ترامپ) معتقد به سیاست هایی با رنگ و بوی پوپولیستی بوده که بعد از روی کار آمدنش در راستای همان شعارها در مناسبات دیپلماتیکی و سیاست خارجی خود شیوه ای را اتخاذ کرده که با مشی و عملکرد اتحادیه اروپا بسیار متفاوت است. از همین جهت هم فاصله زیادی میان این دو شیوه عملکردی وجود دارد. در این خصوص نکته بارز سیاست ترامپ این است که او سعی دارد واشنگتن را از تمامی معاهدات دو یا چند جانبه خارج کند. لذا در همان روزهای ابتدایی زمامداری کاخ سفید ترامپ برخی از معاهدات و توافق نامه های چندجانبه بین المللی به خصوص در زمینه اقتصادی را کنار گذاشت که می توان به خروج از پیمان ترانس پاسیفیک اشاره کرد. در ادامه هم او از پیمان آب وهوایی پاریس که اروپا و آمریکا در زمان اوباما تلاش فراوانی را برای انعقاد آن داشتند خارج شد؛ پیمانی که همه کشورهای جهان در راستای آن خود را متعهد به رفع تهدیدات زیست محیطی ای می دانند که جهان اکنون با آن دست وپنجه نرم می کند، به خصوص که ایالات متحده که سهم قابل توجهی را در پدیده گرمایش زمین و تولید گازهای گلخانه ای داشته و دارد. با همین عملکرد و دیدگاه ترامپ دستور لغو تمام مذاکرات برای توافق نامه تجارت آزاد میان اتحادیه اروپا و آمریکا که در زمان دولت پیشین مذاکرات آن کلید زده شد بود را صادر کرد. لذا رفتارهایی از این دست از جانب آمریکا و شخص ترامپ موجب ایجاد اختلاف میان آمریکا با اتحادیه اروپا شد. اما از طرف دیگر هم باید گفت که اروپا تعریف خود را از قدرت در عرصه بین الملل به سمت نرم افزاری و هنجاری سوق داده است؛ از همین رو هم برجام به عنوان توافق نامه ایران با 6 کشور جهان به همراه قطعنامه 2231 شورای امنیت به عنوان هنجار مهم جهانی به شمار می آید که اتحادیه اروپا خود را ملزم به رعایت آن می داند، چرا که به باور اروپا برجام می تواند علاوه بر افزایش میزات صلح و ثبات و بالا بردن سطح امنیت، موجب رشد اقتصادی کشورهای اروپایی شود. اتحادیه اروپا معتقد است که برجام حتی می تواند الگویی برای حل بحران کره شمال هم تلقی شود. لذا نادیده گرفتن برجام و هر اقدامی که برای ضعف یا لغو آن صورت گیرد، از دیدگاه اروپا به عنوان عاملی هنجارشکنانه در عرصه بین الملل قلمداد شده که قطعا با آن برخوردهای خود را خواهد داشت که اظهارنظرهای سران کشورهای اوپایی را باید در این چارچوب دید. اما در نگاهی کلی اظهارنظرهای سران اتحادیه اروپا را می توان نقطه عطفی در نظر گرفت که توانست تلاش های اروپا را برای حفظ و ادامه برجام به خوبی نشان دهد. شما در همین کمتر از 48 ساعت پس از سخنان ترامپ شاهد بودید که برآیند اظهار نظرهای سران و مقامات اتحادیه اروپا این نکته را ثابت کرد که اساسا ایالات متحده آمریکا نه توان و نه جایگاه لغود برجام را دارد. مضافا این که چون هیچ دلیل و مدرکی در سخنان ترامپ برای عدم پایبندی ایران به برجام جز مشتی اتهامات وجود نداشت، سبب شد که واکنش های این سران حتی کمی لحن قاطعانه، جدی و تند پیدا کند که اظهار نظر خانم موگرینی مصداق بارز آن بود.

اما به فاصله چند ساعت بعد از سخنان ترامپ خبر سفر امانوئل ماکرون به تهران هم می تواند نوعی تقابل با سیاست های ترامپ تلقی شود، به خصوص که از سال 1971 میلادی هیچ رئیس جمهوری از فرانسه سفری را به ایران نداشته است. شما این اقدام پاریس و آقای ماکرون را چگونه می بینید؟

با توجه به همکاری های اخیر پاریس و تهران که بعد از برجام بسیار پرنگ تر شد، به موازات آن رفت و آمدهای های مقامات بلندپایه در سطح وزرای بین دو کشور و عقد قرارداهای تجاری مانند خرید از ایرباس، رنو، توتال، پژو سیتروئن و غیره نشان از این دارد که پاریس در فضای پسا برجام به دنبال نزدیکی با تهران است تا مناسبات سیاسی و به ویژه اقتصادی خود را گسترش دهد. یکی از رویکردهای مهم انتخاباتی ماکرون کمک به حل مشکلات اقتصادی و خصوصا مسئله بیکاری شدید و مزمن فرانسه است که برجام می تواند بستر مناسبی را برای حل این مشکلات برای فرانسه و شخص ماکرون فراهم کند. از سوی دیگر در مسائل منطقه ای هم با توجه به این که فرانسه از گذشته در منطقه خاورمیانه و به خصوص منطقه شامات، سوریه و لبنان، حضور ونفوذی پررنگ داشته است و در موازت آن اکنون هم مناسبات جدی اقتصادی و سیاسی با کشورهای عربی منطقه خلیج فارس دارد، لذا برای ایجاد نوعی ثبات که به نفع فرانسه است به دنبال ارتباط با تهران است، چرا که رابطه با تهران می تواند راه گشای مناسبی برای افزایش نفوذ و حفظ و گسترش بازارهای فرانسه در منطقه خاورمیانه باشد. از همین رو هم افزایش همکاری با ایران در سایه سفر آتی ماکرون به تهران که مهمترین قدرت منطقه خاورمیانه بوده و به هیچ وجه نمی توان در معادلات این منطقه، ایران را نادیده گرفت، برای فرانسه در حکم برگ برنده است. لذا برای ماکرون این سفر بسیار حیاتی و مهم خواهد بود. چون پاریس با تغییر موضع اخیر در خصوص سوریه و اسد سعی در نزدیکی به تهران دارد. از سوی دیگر هم فرانسه به نظر می آید به دنبال نوعی میانجی گری میان تهران و واشنگتن برای حل مناقشات است، چنان که در مسئله اقلیم کردستان عراق و تنش های پیش آمده بین اربیل و بغداد به دنبال نقشی میانجی گرانه بود که این رفتار نشان از این دارد که فرانسه و ماکرون سودای گسترش نفوذ در خاورمیانه را برای خود در آینده متصور است.

اما نقطه مشترک تمام اظهار نظرهای مقامات اتحادیه اروپا و سران کشورهای اروپایی به خصوص مقامات آلمانی در خصوص حمایت از برجام جلوگیری از افزایش ناامنی در سایه دچار شدن پرونده هسته ای ایران به بحران اتمی کره شمالی است. برآورد شما از این نگرانی اروپا چیست؟

به هر حال مسئله برجام برای کشورهای اروپایی به دلایلی که پیشتر گفته شد اهمیتی فراوان دارد. به گونه ای که مقامات بلند پایه آلمانی مانند خانم مرکل و آقای گابریل اعلام داشتند که برجام می تواند الگویی مناسبی برای حل بحران کره شمالی هم باشد، لذا برجام از دیدگاه اروپائیان معاهده ای است که توانسته صلح و تباث جهانی را افزایش دهد و این دستاورد بزرگ برای ادامه این صلح و ثبات باید از جانب همه کشورهای جهانی ذیل قطعنامه شورای امنیت پی گرفته شود. از همین رو هم لغو و نادیده گرفتن برجام می تواند امنیت جهانی را به خطر اندازد، مضافا این که منافع اقتصادی و گسترش نفوذ در سایه برجام می تواند برای کشورهای اروپایی انگیزه مضاعفی را در حفظ برجام ایجاد کند؛ پس نگرانی از بحران کره شمالی و گره خوردن مسئله هسته ای ایران در راستای خروج از آن، به نگرانی جدی اروپائیان بدل شده است، به طوری که خانم مرکل بارها ار تلاش برای نقش میانجی گرانه آلمان در خصوص حل و فصل بحران اتمی کره شمالی سخن گفته است.

اما اتحادیه اروپا که به قول شما قدرت نرم افزاری و هنجاری را برای خود تعریف کرده است، توان تقابل با برنامه های ترامپ در آینده را مانند اکنون خواهد داشت؟

باید توجه داشت که حتی با وجود این که اتحادیه اروپا تعریف نرم افزاری و هنجاری را برای قدرت خود متصور است، اما به لحاظ مسائل نظامی و امنیتی هنوز هم به آمریکا و کمک های آن نیازمند است، این نکته می تواند عامل تعیین کننده ای در تبیین رفتارهای آینده اروپا در قبال آمریکا و شخص ترامپ در خصوص برجام باشد. اما تا کنون خط مشی اروپا بر دو بال بوده است؛ یک بال تعامل دیپلماتیک با آمریکا برای متقاعد کردن کاخ سفید و تعدیل رفتار ترامپ در خصوص برجام برای حفظ آن و بال دیگر هم تلاش مستقل برای پیگیری و اجرای مفاد برجام است. اما نباید فراموش کرد که فشارهای آمریکا می تواند در آینده برجام، اثرات سوئی را بگذارد. چرا که ما در گذشته شاهد بودیم که بانک فرانسوی "بی ان پی پاریباس" به دلیل دور زدن تحریم های هسته ای ایران از سوی آمریکا با جریمه بسیار سنگینی روبه رو شد که این دست از رفتارها می تواند ریسک سرمایه گذاری و معامله را با تهران برای شرکت ها و بانک های بزرگ اروپایی افزایش دهد. اگر شرایط در بستر اصطکاکات شدید احتمالی در آینده به جایی برسد که اروپا مجبور به انتخاب بین ایران و آمریکا باشد، یقینا جانب آمریکا را خواهد گرفت. زیرا سطح مناسبات سیاسی – اقتصادی میان اروپا با آمریکا به مرتب بیشتر از ایران است، پس شاید در آینده این مقاومت کنونی دیگر فروغ امروز را نداشته باشد. لذا تهران باید از اکنون در عدم رسیدن به این مرحله تلاش خود را داشته باشد.

اما با توجه به پیشنها مشترک نیروی نظامی مستقل از سوی آلمان وفرانسه، این راهکار به معنای گسست از ناتو و واشنگتن است یا این که برلین و پاریس به دنبال تاکتیکی موقت برای مماشات با ترامپ در تقریبا 3 سال باقی مانده از دوران ریاست جهموری او هستند؟

این مسئله هم در چارچوب پاسخ به سوال اول شما می گنجد. به دلیل نوع دیدگاه ترامپ در خصوص مسائل مالی ناتو و درخواست کاخ سفید برای تقبل و افزایش بودجه نظامی برخی از اعضای ناتو مانند فرانسه و آلمان سبب شد در تقابل با این دیدگاه خانم مرکل در سخنانی مهم اعلام کند که اتحادیه اروپا باید به سمت استقلال رویه از آمریکا و تکیه برخود گام بردارد. لذا این سخنان موجب شد تا اروپا و خصوصا آلمان و فرانسه به سمت تقویت نیروهای نظامی خود و ائتلاف برای تشکیل نیرویی قوی برای حفظ امنیت خود کارهایی را انجام دهند. البته این مسئله را هم نباید نادیده گرفت که نمی توان در کوتاه مدت چنین برنامه ای را عملیاتی کرد، چرا که این مسئله پروسه ای طولانی مدت است. لذا در کوتاه مدت اتحادیه اروپا توان دستیابی به قدرت امنیتی و نیروی نظامی کار آزموده نخواهد داشت و به همین دلیل همچنان به کمک های آمریکا برای حفظ امنیت خود در مقابل تهدیداتی از جمله تهدیدات تروریستی و به نوعی تهدید نظامی روسیه نیازمند است. اما به هر حال اروپا گام هایی را برای حصول این طرح نیروی نظامی مشترک و مستقل برداشته است. در این راستا آلمان بودجه نظامی خود را برای این کار اختصاص داده و فرانسه طرح هایی برای همکاری و همگرایی بیشتر نظامی – امنیتی با آلمان شکل داده است. اما یقینا تا زمان به ثمر رسیدن این طرح ها در کوتاه مدت زمینه همکاری نظامی – امنیتی، چه در سایه ناتو و چه در سایه همکاری های فرا ناتوی کشورهای اروپایی خصوصا آلمان و فرانسه با ایلات متحده ادامه خواهد یافت.

پس از سخنان ترامپ در روز جمعه گذشته روزنامه دیلی میل در گزارشی اعلام داشت که ترامپ در تماسی تلفنی با خانم ترزا می، خانم مرکل و ماکرون بیان کرده که این کشورهای از تحریم های احتمالی آمریکا در خصوص برجام واهمه ای نداشته باشند و به مراودات اقتصادی و تجاری خود با ایران ادامه دهند؛ شما این تناقض را چگونه می بینید؟

این رفتار تناقض آمیز ترامپ پیگیری همان سیاسی چماق و هویج است تا ایران را وادار به دادن امتیازات بیشتر در خصوص مسائل غیر هسته ای برجام و حتی فرای هسته ای کند و در صورت عدم موافقت ایران اعمال فشار بر اروپا را در دستور کار قرار دهد تا در آینده بتواند برجام را کم اثر و در نهایت بی اثر کند.

با توجه به سخنان ترامپ و احاله مسئولیت به کنگره، چه آینده ای را بری برجام متصورید؟ در بستر نکته مهم شما در خصوص جریمه سنگین بانک فرانسوی "بی ان پی پاریباس" و جریمه 8.9 میلیارد دلاری، آیا شرکت ها و بانک های اروپایی حتی با اظهار نظر رسمی خانم هلگا اشمیت در خصوص اختصاص سوبسید به این شرکت ها و بانک ها احتمال کاهش مراودات با تهران با بالا رفتن ریسک و خطر سرمایه گذاری وجود دارد؟

برای پاسخ به این سوال باید دید که وضعیت در آینده چگونه پیش خواهدرفت؛ خصوصا باید دید که رفتار و عکس العمل کنگره در این خصوص چه خواهد بود؟ اگر آمریکا برنامه تحریمی برای برجام به اجرا درآورد، من بر این باورم که فضای سنگین و تیره ای را برای حضور و سرمایه گذاری شرکت ها و بانک ها در ایران ایجاد خواهد کرد، چرا که ریسک حضور و احتمال جریمه های سنگین از جانب آمریکا وجود دارد. در این راستا هم قطعا این شرکت ها و بانک ها دست به عصا تر عمل خواهند کرد. اما اگر گنگره بنای تحریمی شدیدی نداشته باشد و تنها به تحریم چند فرد یا شرکت کوچک اکتفا کند، از آنجا که اروپائیان تمایل شدیدی به حضوری و مراوده مالی و تجاری با تهران دارند، قطعا این شرکت ها و بانک ها و دولت های متبوع آنها به دنبال راه حلی برای رفع موانع بانکی خواهند بود، زیرا یکی از مهمترین مشکلات حتی در دوره پسابرجام عدم همکاری بانک های بزرگ اروپایی برای مبادلات کالایی و ارزی است؛ پس اگر اراده سیاسی جدی مانند گفته خانم اشمیت برای حل و دادن تضمین به شرکت ها و بانک های بزرگ اروپایی وجود داشته باشد، این مانع هم به نحوی حل خواهد شد.

انتشار اولیه: یکشنبه 23 مهر 1396 / انتشار مجدد: شنبه 29 مهر 1396