جنگ آب در آفریقا کلید می خورد؟

نویسنده: رضا دهنوی، کارشناس مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: دولت های حوزه نیل در گذشته از میزان نیاز خود به آب این رودخانه اطلاع نداشتند و از همین رو تنها به مقدار اندکی از آب این رودخانه برای مصارف شرب و کشاورزی بسنده می کردند. هم اکنون به دلیل  توسعه طرحهای کشاورزی در پی افزایش جمعیت، این رویکرد  به سمت استفاده بیشتر از آب نیل که پیامدهای آن آشکار شده است، تغییر یافته است. کارشناسان می گویند مصر تا سال 2050 نیازمند 21میلیاردمترمکعب آب فراتر از سهمیه کنونی اش خواهد بود در غیر این صورت نمی تواند نیازهای جمعیت خود را تامین کند.

همان گونه که دولت های حوزه دهانه رود نیل با ایجاد سد (مانند سد آسوان در مصر و برخی سدها در سودان) در پی استفاده بهینه از آب رود نیل مانند تولید برق و استفاده برای مصارف کشاورزی هستند برخی کشورهای سرشاخه نیل مانند اتیوپی و اوگاندا نیز در پی ساخت سد برای تولید انرژی برق هستند.اتیوپی به عنوان یکی از سرشاخه های اصلی رودخانه نیل  در برنامه پنج ساله دوم خود (2015 – 2020) در صدد است تا تولید برق خود را از2200 مگاوات به بیش از 17 هزار مگاوات برساند. با توجه به ظرفیت ۶ هزار مگاواتی تولید برق سد نهضت نه تنها اتیوپی به خودکفائی در زمینه تولید برق دست خواهد یافت بلکه به یک صادر کننده برق در منطقه حتی به مصر تبدیل خواهد شد. انتخاب نام نهضت (رنسانس) توسط اتیوپی برای این سد، تصادفی نبوده است. آنچه در حال شکل گیری است، رنسانس اتیوپی به عنوان قدرت منطقه ای مجهز به آن ویژگی هائی است که تاکنون نداشته است.

بر اساس اعلام برخی رسانه ها علی رغم مخالفتهای مصر آبگیری سد نهضت اتیوپی از تیر ماه سال جاری و با شروع فصل بارندگی در سرشاخه های نیل شروع شده است. با توجه به اینکه مصر آخرین کشور در حوزه آبی رودخانه نیل می باشد ، آن کشور خود را بزرگترین متضرر احداث سد مزبور می داند. اتیوپی ساخت این سد را در آوریل 2011 آغاز کرد و اخیرا آبگیری آن شروع شده است. سد نهضت با مخزن حدودا 70 میلیارد متر مکعبی با شش هزار مگاوات ظرفیت، بزرگترین سد قاره آفریقا و دهمین سد جهان در زمینه تولید برق خواهد بود که سه برابر تولید برق سد آسوان می باشد. این سد در منطقه مرزی اتیوپی و سودان ساخته می شود و دارای 145 متر ارتفاع و 1800 متر طول تاج می باشد. پروژه ساخت سد نهضت با هزینه 8/4 میلیارد دلار توسط شرکت ایتالیایی سالینی اجرا شده است.

تاریخچه تقسیم آب نیل:

اتیوپی تامین کننده80 درصد و اوگانده 20 درصد آبهای نیل را تامین می کنند. به دلیل آب بسیار زیاد نیل، قرنها آب نیل کفاف استفاده مردم اطراف آن را می داد. در تمام اعصار و قرون مصر مهمترین استفاده کننده از رودخانه نیل بود.  بر اساس توافق نامه های ۱۹۵۹ مصر و سودان ۵۵,۵ میلیارد متر مکعب حق آبه مصر و  ۱۸,۵ میلیارد مترمکعب حق آبه سودان در نظر گرفته شد. با در نظر گرفتن آورد متوسط سالانه رودخانه که ۸۴ میلیارد مترمکعب است، ۱۰ میلیارد باقیمانده برابر است با حجم بخار آب در سطح دریاچه سد آسوان که در سال ۱۹۶۴ آب گیری شد. بدین ترتیب، هیچگونه سهمیه ای برای اتیوپی و سایر کشورهای بالادست حوزه رودخانه در نظر گرفته نشده است.

در سال 1999میلادی 9 کشور بروندی، کنگو، مصر، اتیوپی، سودان، کنیا، رواندا و اوگاندا توافقنامه "ابتکار دولت های حوزه نیل" را امضا کردند. در پی افزایش تنش در روابط این کشورها و کاهش شدید میزان آب، جلسات متعددی برگزار شد تا اینکه در سال 2010 توافقنامه "عنتیبی" به منظور تعیین چارچوب همکاری و اصلاح توافقنامه قبلی نیل به امضا رسید. در امضای این توافقنامه شش کشور بروندی، اتیوپی، کنیا، رواندا، تانزانیا و اوگاندا به عنوان کشورهای حوزه منبع نیل مشارکت داشتند، اما دو کشور مصر و سودان به عنوان دو کشور حوزه دهانه رود نیل با بیان اینکه حقوق آنها نادیده گرفته شده است از امضای آن خودداری کردند.

دلائل مخالفت مصر با ساخت سد نهضت:

• آبگیری سریع  سد نهضت در طول سه سال با توجه به مخزن حدودا 70 میلیارد متر مکعبی ( حجم مخزن سد از 63 تا 74 میلیارد متر مکعب برآروده شده است) نیازمند کاهش یک سومی  آورد رودخانه می باشد که این اقدام به معنای کاهش 50 درصدی سهمیه کنونی مصر از نیل می باشد که تاثیرات بسیار مخربی بر مصر خواهد داشت.
• ذخیره آب در سد نهضت عملا موجب کاهش توان سد آسوان در تولید برق خواهد شد که با توجه به بحران انرژی در مصر و گرانی اخیر بهای سوخت در آن کشور عملا مصر را با بحران جدی در زمینه برق و انرژی روبرو خواهد کرد.
• ذخیره حدود 70 میلیارد متر مکعب آب در پشت یک سد به معنای تهدید دائم مناطق پایین دست می باشد. در صورتی که به دلیل حمله نظامی و یا سیلابهای ویرانگر سرشاخه های نیل سد نهضت بشکند عملا همه شهرهای مسیر تا دریای مدیترانه نابود خواهد شد.
• سد نهضت موجب تبخیر مقدار قابل توجهی از آب رودخانه و در نتیجه کاهش آورد رودخانه می باشد. تخمین زده می شد هر سال حدود 10 میلیارد متر معکب که حدود یک هشتم آب نیل می باشد در دریاچه سد آسوان تبخیر می شود.

اقدامات سیاسی:

از سال 1995 که در حاشیه نشست سازمان وحدت آفریفا به جان حسنی مبارک سوء قصد شد  روابط مصر و اتیوپی قطع گردید. انقلاب مردم مصر و سرنگونی حسنی مبارک و ناآرامی های پس از آن فرصت بسیار مناسبی برای اتیوپی جهت تحقق رویای ساخت سد نهضت فراهم آورد. محمد مرسی، رئیس جمهور دولت انقلاب که پس از سرنگونی حسنی مبارک بر سر کار آمده بود با لحنی تهدیدآمیز گفت : «در مقام رئیس جمهور تأئید می کنم که چنانچه لازم باشد، به گزینه نظامی متوسل خواهیم شد. رودخانه نیل برای مصر موهبتی است و مصر موهبتی است برای نیل.» پس از آن سخنگوی وزارت امور خارجه اتیوپی، در پاسخ اظهار داشت : «اتیوپی از جنگ روانی که مصر به راه انداخته است هراسی ندارد و حتی یک لحظه نیز کار ساختمان سد را معلق نخواهد کرد.» این کشور هر گونه حق تاریخی مصر بر آبهای رودخانه نیل را رد می کند و آن را بیشتر «حقوق مستعمراتی غیر قانونی» به حساب می آورد.

اتیوپی تا کنون به درخواستهای مصر مبنی بر لزوم انجام مطالعات فنی برای بررسی تاثیرات منفی احداث سد نهضت بر مصر بی توجه بوده و عملا تلاش کرده آن کشور را در عمل انجام شده قرار دهد. اتیوپی همچنین درخواست میانجیگیری برخی کشورهای عربی برای شروع مذاکرات فنی بین اتیوپی، سودان و مصر را بی پاسخ گذاشته است.

از ابتدای مطرح شدن ساخت سد نهضت مصر تلاش کرد اتیوپی را به ساخت سدی با ظرفیت 11 میلیارد متر مکعب متقاعد کند. با نپذیرفتن طرح مزبور مصر دوباره تلاش کرد اتیوپی را به ساخت سدهای کوچک و پی در پی که ظرفیت سد نهضت را داشته باشد متقاعد کند که باز هم اتیوپی با آن مخالفت کرد.

برخی گزینه حمله نظامی مصر را در این زمینه مطرح کرده اند که با  توجه به وضعیت کنونی اقتصادی و ناآرامی های موجود در مصر امکان این گزینه بسیار محدود به نظر می رسد. بویژه که این اقدام با واکنش جامعه بین الملل روبرو خواهد شد.

در تاریخ10/4/1396  در حاشیه کمیته اجرایی اتحادیه آفریقا وزرای خارجه مصر و اتیوپی دیدار و گفتگو کردند. بر اساس بیانیه وزارت امور خارجه مصر وزیر امور خارجه مصر در این دیدار از همتای اتیوپیایی خود خواستار تکمیل مطالعات فنی تاثیرات منفی سد نهضت بر مصر و بر طرف کردن تاثیرات مزبور در اسرع وقت شده است.

نقش رژیم صهیونیستی:

اطلاعات زیادی در دست است که اسرائیل در پشت پرده ساخت سد نهضت قرار دارد. هدف اصلی اسرائیل از این کارتضعیف مصر از راه ایجاد محدودیت در منابع آبی آن کشور به عنوان دشمن قدیمی و رقیب کنونی خود می باشد. هم اکنون نفوذ نظامی رژیم صهیونیستی در حوزه نیل به شدت گسترش یافته و صدها مستشار نظامی آن کشور بویژه در اتیوپی مشغول تقویت ارتش آن کشور می باشند. در این زمینه می توان به همکاری اتیوپی و رژیم صهیونیستی در تجزیه جنوب سودان اشاره کرد.

موضع سودان:

موضع سودان نسبت به ساخت سد نهضت مثبت می باشد. خارطوم امیدوار است با ساخت سد از سه مزیت برخوردار شود.1- برق 2-  افزایش ظرفیت آبیاری 3- همراهی در پروژه های بزرگ مشترک کشاورزی با اتیوپی 4- جلوگیری از طغیانهای ویرانگر نیل در سودان. به دلیل شرایط جغرافیایی و پستی و بلندی های اطراف دریاچه سد در خاک اتیوپی امکان بهره برداری از آبهای دریاچه سد محدود باقی می ماند. در مقابل با کنترل سیلابهای نیل توسط سد جدید زمینهای هموار و بسیارحاصلخیز سودان که در پایین  دست سد قرار گرفته از امکان آبیاری منظم برخوردار خواهند شد. برخی مطالعات امکان زیر کشت رفتن 500 هزار هکتار زمین مرغوب را در سودان با ساخت سد نهضت را مطرح کرده است.

نیجه گیری:

طی سالهای اخیر مصر با بحرانهای مختلف سیاسی و اقتصادی روبرو بوده  است و همین مساله موجب کاهش قدرت منطقه ای آن کشور شده است. فقر شدید، بحرانهای سیاسی  ناشی از سرنگونی دولتهای حسنی مبارک و محمد مرسی و مشکلات امنیتی به شدت آن کشور را دچار مشکل کرده است. در صورت کاهش شدید آورد رودخانه نیل مشکل شدیدتری به مشکلات پیشین اضافه می شود که بیش از پیش موجب تضعیف مصر خواهد شد. حتی در صورت عدم کاهش آورد رودخانه نیل، ساخت چنان سد بزرگی در اتیوپی و برنامه های اوگاندا برای ساخت سد عملا مشکلات امنیتی را بر سر مهمترین شاهراه حیاتی مصر ایجاد خواد کرد.