جنگ آب، از هامون تا نیل

دیپلماسی ایرانی: گرمای شدید، خشکسالی و طوفان شن گریبان ساکنان منطقه مرزی افغانستان و ایران را گرفته است. آب گاهی در استان ها آنقدر کم است که با تانکرها به روستاها آورده می شود. در اواخر ماه مه، این منطقه صحنه درگیری خونین شد. تنها چند روز قبل تر، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران، طالبان را در اختلاف بر سر آب یک رودخانه مهم مرزی تهدید کرده بود.

نه چندان دور از ایستگاه های مرزی، دریاچه هامون قرار دارد که اکنون تقریبا کامل خشک شده است. یکی از دلایل خشکسالی: آب رودخانه هیرمند به طول بیش از 1000 کیلومتر در همسایگی افغانستان که به دریاچه هامون می ریزد، در سمت افغانستان پشت سدها متوقف می شود. قرار بود یک توافقنامه از سال 1973 استفاده از آب هیرمند را تنظیم کند. با این حال، در جریان گرمایش زمین، افغانستان نیز تحت تأثیر خشکسالی قرار دارد. آخرین پروژه سدسازی که در سال 2021 تکمیل شد، برق و آبیاری استان نیمروز را فراهم می کند.

لنا پارتزش، استاد علوم سیاسی در دانشگاه فرای برلین، در اینجا پتانسیلی برای همکاری را می بیند. یک نشانه این است که طالبان سال گذشته برای حل مناقشه هیرمند به ایران رفتند. پارتزش می گوید: «ایجاد فضایی برای مذاکره به جای سرمایه گذاری در تسلیحات مهم است. ما باید با تغییرات آب و هوا آنها سازگار شویم.»

یک کارشناس آب افغانی نیز به همکاری بیشتر امیدوار است. نجیب الله سدید می گوید: «در سیستان و بلوچستان میزان تبخیر زیاد است. همکاری بین دو کشور به ویژه در حوزه کشاورزی قابل تصور است. توسعه در جایی که امکانات هست، منطقی بوده و باید از هدر رفتن آب جلوگیری کرد.»

شمال شرق آفریقا نیز نشان می‌دهد که موضوع آب تا چه حد می‌تواند انفجاری باشد: سد اتیوپی که انتظار می‌رود پس از تکمیل آن در سال 2024 یا 2025 بزرگترین سد در آفریقا باشد، مصر را برای تامین آب خود از رود نیل و کشاورزی داخلی نگران کرده است. اختلاف بر سر چگونگی پر شدن این مخزن و میزان آب جاری به پایین رود نیل در آینده، حداقل به صورت شفاهی، بارها در جهت تشدید احتمالی نظامی حرکت کرده است.

عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهوری مصر، که در ابتدا صبور و بخشنده به نظر می رسید، اکنون ظاهرا صبر خود را در این مناقشه طولانی مدت از دست داده است. از نظر قاهره، اتیوپی حاضر به سازش نیست و برای زمان بازی می کند. جنگ قدرت در سودان نیز هر گونه میانجیگری را پیچیده تر می کند.

اختلاف بر سر چندین رودخانه مشترک بین هند و پاکستان نیز که در معرض خطر کمبود آب و خشکسالی است، در حال بالا گرفتن است. معروف ترین آنها رود سند است که از تبت سرچشمه گرفته و از بخش هندی منطقه کشمیر می گذرد. بیش از 60 سال است که یک قرارداد همکاری با میانجیگری بانک جهانی وجود دارد. دو این توافق توسط بسیاری از کارشناسان به عنوان روزنه امید و نقطه اجماع نادری بین کشورهای متخاصم تلقی می شد. اما در ماه ژانویه، هند به طور ناگهانی خواستار اصلاح این توافق شد. در مرکز این مناقشه بار دیگر پروژه های سدسازی بزرگ قرار دارند. پاکستان پروژه های برق آبی هند در منطقه کشمیر را برای تامین آب خود مشکل ساز می بیند. از سوی دیگر هند، کشور همسایه را به سازش ناپذیری متهم می کند.

منبع: فرانکفورتر روندشاو (آلمان)/ تحریریه دیپلماسی ایرانی