خط لوله گازی «ترکیش استریم»: هزینه سرسختی و لجاجت روسیه

نویسنده: میخائیل کروتیخین

دیپلماسی ایرانی: اگرچه جریان گازی روسیه که در گذشته از طریق اوکراین و آلمان به اروپا منتقل می­ شد با رقیب خاصی روبرو نبود، اما جریان گازی جدید این کشور که از ترکیه عبور می ­کند قطعاً در آینده رقابت سختی با دیگر تولیدکنندگان گاز در منطقه از جمله آذربایجان، ایران، عراق، و احتمالاً ترکمنستان و اسرائیل خواهد داشت. رقبای شرکت روسی "گازپروم" مجبور نیستند همانند روسیه گاز تولیدی خود را به مناطق دوردست ارسال کنند و از طرفی هزینه­ های ساخت خط لوله انتقال گاز آنها در مقایسه با روسیه به مراتب کمتر خواهد بود. بازارهای گاز جنوب ­شرق اروپا نیز چندان بزرگ نبوده و از ظرفیت بالایی برای رشد و گسترش برخوردار نیستند.

اگرچه مدتی قبل ترکیه به خاطر سرنگونی یک جنگنده روسی در نزدیکی مرز ترکیه و سوریه، در فهرست دشمنان کرملین قرار گرفت اما در حال حاضر روسیه به دنبال آن است تا صادرات گاز جنوبی خود را از طریق ترکیه انجام دهد. اگرچه این اقدام روسیه برای تنبیه اوکراین و پاسخی به تمرد و نافرمانی ­های این کشور است اما قطعاً هزینه­ هایی را برای روسیه در پی خواهد داشت.

در دهم اکتبر و طی دیداری که میان "ولادیمیر پوتین"، رئیس­ جمهوری روسیه با "رجب طیب اردوغان" همتای ترکیه ­ای وی در استانبول برگزار شد، وزرای نفت این دو کشور موافقت ­نامه بین دولتی را منعقد ساخته و دو طرف بر حمایت های دوجانبه از خط لوله گازی "ترکیش استریم" متعهد شدند. قرار است در چارچوب این موافقت ­نامه، سهم قابل توجهی از صادرات گازی شرکت گازپروم به جای اوکراین از طریق ترکیه به اروپا منتقل شود.

هدف روسیه از تغییر مسیر خط لوله گازی و کشورهای ترانزیت، دور زدن اوکراین و اجتناب از برخی خطرات فنی و سیاسی بود که ممکن بود موجب ایجاد اختلال در عرضه گاز روسیه به اروپا شود. اما با این حال، رویکرد روسیه همیشه هم این گونه نبوده است. زمانی که روسیه احداث و راه ­اندازی خطوط لوله انتقال گاز "نورد استریم" (از طریق دریای بالتیک) و خط لوله گازی جریان جنوبی یا "سوت استریم" (از طریق دریای سیاه) را در سال 1997 آغاز کرد، مقامات دولتی روسیه و همچنین مسئولان شرکت گازپروم اعلام کردند که حجم جدید گاز صادراتی بدون ایجاد کوچکترین وقفه و اختلالی در عملکرد و فعالیت خطوط فعلی، از طریق خطوط جدید انتقال گاز و تحت قرادادهای جدید انتقال خواهد یافت اما پس از مدتی به واسطه برخی احتیاطات، حجم گاز انتقالی از طریق خطوط قدیمی مقداری کاهش خواهد یافت.

با اینکه مسیر قدیمی و خط لوله­ ای که از خاک اوکراین عبور می­ کرد، قابل­ اعتماد و نسبتاً ارزان بود اما مقامات مسکو تصمیم گرفتند تا همسایه خود را از مسیر ترانزیت گاز محروم کرده و این کشور را از این طریق تنبیه کنند، چراکه اوکراین از طریق ترانزیت گاز روسیه و انتقال آن به مشتریان اروپایی سالانه درآمدی در حدود دو میلیارد دلار را کسب می کرد. دولت روسیه وظیفه پیدا کردن راه­ های جایگزین انتقال گاز برای دور زدن اوکراین را به شرکت دولتی "گاز پروم" محول و ظاهراً به این شرکت اعلام کرده بود که در این مسیر نگران صرف هیچ هزینه ای نباشد.

این رویکرد که با هدف اغنای جاه طلبی­ های سیاسی دولت کرملین اتخاذ شده است با منافع صاحبان و پیمانکاران اصلی شرکت گازپروم نیز کاملاً هم راستا است، چرا که اتفاقاً صاحبان و پیمانکاران این شرکت از دوستان صمیمی و نزدیک رئیس­ جمهوری روسیه هستند. در حقیقت، همین دوستان نزدیک پوتین بودند که قراردادهای مربوط به خواباندن خطوط لوله و احداث ایستگاه های ﻛﻤﭙﺮﺳﻮر ﺷﺒﻜﻪ ﺧﻄﻮط ﻟﻮﻟﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﮔﺎز "نورد استریم" و "سوت استریم" در روسیه را منعقد ساخته و در صورتحساب این دو پروژه گازی نیز دست برده و آنها را بیشتر جلوه دادند (متوسط قیمت احداث هر کیلومتر از خط لوله (Gryazovets-Vyborg) که شبکه خط لوله گاز روسیه را به خط لوله "نورد استریم" وصل می­ کرد، از سوی مسئولان این پروژه 8.4 میلون دلار اعلام شد که این رقم سه برابر مقداری است که در پروژه­ های مشابه در دیگر کشورها هزینه می ­شود).

حتی زمانی که مشخص شد این پروژه ها دیگر عملی و موفقیت ­آمیز نیستند، باز هم تزریق بودجه و عملیات ساخت خطوط لوله ادامه یافت. نمونه این اتلاف بودجه را می­ توان به خوبی در دو پروژه احداث خط لوله انتقال گاز از منطقه "ساخالین" به شهر "ولادی وستوک" در نزدیکی مرز چین و پس از آن در خط لوله "سوت استریم" مشاهده کرد. شرکت گاز پروم در این دو پروژه حدود 17 میلیارد دلار را هدر داد و کمی بعد ولادیمیر پوتین، رئیس ­جمهوری روسیه در دسامبر سال 2014 میلادی اعتراف کرد که ادامه خط لوله گازی "سوت استریم" در طرف دیگر دریای سیاه امکان پذیر نبوده و به جای این خط لوله پروژه جدیدی آغاز خواهد شد؛ پروژه ­ای که امروزه به خط لوله گازی "ترکیش استریم" معروف است.

مدتی بعد مقامات روسی مذاکره با همتایان تُرک خود را آغاز کرده و به آنها وعده دادند که در صورت موافقت ترکیه برای مشارکت در پروژه "ترکیش استریم"، این کشور از تخفیف 25.10 درصدی واردات گاز از روسیه برخوردار خواهد شد. اما در همین حین شرکت گازپروم ناگهان تغییر رفتار داد و رویکردی کاملاً متضاد با برنامه های کرملین را در پیش گرفت. شرکت گازپروم، به عنوان صادرکننده انحصاری گاز روسیه، تأمین منابع مالی پروژه "ترکیش استریم" را متوقف و بخش اجرایی پروژه را نیز به طور کامل تعطیل کرد. همچنین دو کشتی ایتالیایی که مسئولیت لوله گذاری این پروژه در دریای سیاه را به عهده داشته و نزدیک به یک سال نیز منتظر آغاز عملیات لوله­ گذاری در این دریا بودند، از سوی شرکت گازپروم برکنار شدند. در پی این اقدام، شرکت پیمانکار ایتالیایی نیز از گازپروم روسیه اعلام شکایت کرد و خواهان دریافت غرامت بسیار سنگینی از این شرکت شد.

وزارت انرژی روسیه برای حفظ این پروژه و توجیه هزینه های عظیم قبلی، مذاکرات خود با ترکیه را ادامه داد تا موافقت این کشور برای احداث دست کم یک خط از چهار خط لوله برنامه ریزی شده با ظرفیت حدود 16 میلیارد مترمکعب در سال را به دست آورد. مقامات ترکیه نیز خواستار تضمینی از سوی روسیه برای تخفیف در قیمت گاز وارداتی از این کشور شدند. اما پس از سرنگونی جنگنده روسی در نزدیکی مرز ترکیه و سوریه در نوامبر سال 2015 میلادی مذاکرات میان دو کشور بر سر پروژه "ترکیش استریم" به طور کامل متوقف شد. این مذاکرات پس از برقراری مجدد روابط دوستانه میان روسیه و ترکیه در تابستان امسال از سر گرفته شد.

در موافقتنامه جدیدی که میان دو کشور منعقد شد، هر دو طرف امتیازاتی را دریافت کردند. بر طبق اعلام وزارت انرژی روسیه، مسکو متعهد شده است تا در قیمت گاز صادراتی خود به ترکیه تخفیفاتی را در نظر گیرد و در مقابل ترکیه نیز موافقت خود را با احداث خط لوله دوم پروژه "ترکیش استریم" اعلام کرده است.

این درحالی است که از یک سو پروژه گازی جدید روسیه موجب دلسردی اوکراین شده و از سوی دیگر حمایت برخی کشورها همچون ترکیه و آلمان از این پروژه - که ظاهراً از دوستان نزدیک و صمیمی اوکراین هستند - موجب سردرگمی این کشور شده است. با توجه به گفته های شرکت کنندگان حاضر در دومین نشست گازی اوکراین که دوازهم و سیزدهم ماه اکتبر برگزار شد، ترکیه و آلمان هر دو موافق دور زدن اوکراین و یافتن مسیرهای جایگزینی برای خط لوله جدید روسیه بودند.

آلمان نیز که آمادگی خود را برای احداث خط لوله دوم پروژه گازی"نورد استریم" اعلام کرده، خود را به عنوان مرکز و کانون اصلی توزیع گاز در مرکز و شمال غربی اروپا می بیند. کارگزاران فعال اروپایی در حوزه گاز امیدوارند که شرکت گازپروم برای محموله هایی که قرار است از مسیر جدید به اروپا منتقل شوند، پیشنهادهای جدیدی را به آنها ارائه دهد. از طرفی ترکیه نیز از این که توانسته در مقابل روسیه به یک اهرم سیاسی و اقتصادی دست یابد و به زیرساخت های استراتژیک این کشور دسترسی داشته باشد، خوشحال و خرسند است.

اگرچه جریان گازی روسیه که در گذشته از طریق اوکراین و آلمان به اروپا منتقل می­ شد با رقیب خاصی روبرو نبود، اما جریان گازی جدید این کشور که از ترکیه عبور می­ کند قطعاً در آینده با رقابت سختی روبرو خواهد بود. در حال حاضر، عملیات ساخت و احداث خط لوله گاز ترانس آناتولی (TANAP) جمهوری آذربایجان در حال انجام است و نه تنها قرارداد انتقال گاز آذربایجان به ترکیه منعقد شده، بلکه قراردادهایی نیز به منظور انتقال گاز آذربایجان به کشورهای ایتالیا، یونان و بلغارستان به امضاء رسیده است. ترکیه هم امیدوار است که بتواند در مسیر ترانزیت گاز ایران و کردستان عراق قرار گرفته و مسئولیت انتقال گاز تولیدی این مناطق و صادرات آن به اروپا را به عهده گیرد. ترکمنستان و اسرائیل نیز پتانسل لازم برای رقابت با صادرات گاز روسیه را دارا هستند. رقبای شرکت روسی "گازپروم" در ترکیه مجبور نیستند همانند روسیه گاز تولیدی خود را به مناطق دوردست ارسال کنند - بخش عمده گاز روسیه که در شبه جزیره «یامال» سیبری تولید می شود، پس از طی شدن مسیری طولانی از شمال به جنوب این کشور نهایتاً به دریای سیاه می رسد - و از طرفی هزینه­ های ساخت خط لوله انتقال گاز آنها در مقایسه با روسیه به مراتب کمتر خواهد بود.

علاوه بر این، در صورت انتقال گاز روسیه از طریق مسیر جدید به ترکیه، می توان از ظرفیت میسر فعلی -  که از اوکراین، رومانی و بلغارستان می گذرد - در جهت معکوس و برای انتقال گاز منطقه خزر و خاورمیانه به بلغارستان و رومانی استفاده کرد. در حال حاضر، بلغارستان نیز خود را به عنوان مرکز و کانونی برای توزیع گاز در منطقه می پندارد.

بازارهای گاز جنوب و جنوب ­شرق اروپا نیز چندان بزرگ نبوده و از ظرفیت بالایی برای رشد و گسترش برخوردار نیستند. بنابراین - حتی بدون احتساب میزان عرضه بیش از حد گاز طبیعی مایع در سطح جهان - رقابت در منطقه برای روسیه بسیار سخت و دشوار بوده و این کشور در آینده مجبور خواهد شد تا تخفیف های قابل توجهی را به مشتریان خود ارائه دهد، اما تخفیف هایی از این دست در مقایسه با هزینه های بالای تولید و انتقال گاز از توجیه چندانی برخوردار نیست.

اقدامات تلافی جویانه کرملین علیه اوکراین که در پی تمرد و نافرمانی این کشور از خواسته های سیاسی مسکو صورت گرفت، هزینه و خسارات سنگینی را به شرکت گازپروم، بودجه روسیه و نهایتاً مردم این کشور تحمیل کرده است. بنابراین در درگیری و کشمکش های میان مسکو و کیف، برندگان نهایی تنها پیمانکاران و دوستان نزدیک پوتین و البته مشتریان اروپایی خواهند بود.

منبع: اندیشکده کارنگی روسیه / مترجم: زهره شهریاری