مدیریت سازش در خاورمیانه

نویسنده: نبیل فهمی، وزیر خارجه سابق مصر

دیپلماسی ایرانی: خاورمیانه و به ویژه جهان عرب، دوره ای از تغییرهای اساسی و چالش های اساسی تر را تجربه می کند. اما توانایی منطقه برای مواجهه با بسیاری از چالش هایی که با آن روبرو  است به اختلافات ملی، منطقه ای و بین المللی درباره نحوه ایجاد تغییرات گره خورده است. اصلاحاتی که هم منطقه و هم جوامع را در بر خواهد گرفت.

جامعه جهانی بدون شک نقش مرکزی را در اصلاحات اجتماعی و اقتصادی در منطقه بازی خواهد کرد. تنها با کمک جامعه جهانی است که دولت ها می توانند اراده لازم برای ایجاد اصلاحات و راه هایی برای اعمال تغییرات ضروری را بیابند. اما مهم تر از همه این است که اعراب خود را با دیدگاه هایی رو به جلو تطبیق دهند تا در برابر چالش هایی پیش رو آماده باشند و مسئولیت سرنوشت خود را بپذیرند.

این مسائل با انقلاب های بهار عرب از سال 2011 بسیار روشن تر شد. اگر چه منطقه در حال حاضر نیز با تغییرات جمعیتی از جمله رشد سریع جمعیت، شهرنشینی و افزایش بیکاری در حال دگرگونی است. جمعیت جوان و دارای تحصیلات دانشگاهی، فوران تظاهرات را در خاورمیانه و کشورهای شمال آفریقا، به ارمغان خواهد آورد. جوانان عرب نیروی عمده ای در به حرکت در آوردن تقاضا برای تغییر هستند. فن آوری های دیجیتال جدید نیز به آزادی اطلاعات منجر شده و ارتباطات در میان شهروندان عادی را تسهیل کرده است. در اصل انحصار دولتی بر دانش و ارتباطات از بین رفته است.

اما بزرگترین دلیل اختلالات موجود، در ناتوانی دولت ها و جوامع عرب برای مدیریت موثر تغییرات فراگیر در منطقه و وابستگی بیش از حد آنها به کشورهای خارجی برای اطمینان حاصل کردن از امنیت خود ریشه دارد. بسیاری از دولت ها، پس از دوره ای از رشد ثابت و صلب، از نیروهای اجتماعی و جغرافیای سیاسی خارج از کنترل خود عقب ماندند و دیگر قادر یا مایل به انطباق با تغییرات ایجاد شده نیستند. این مساله ثابت می کند که ویژگی های مرکزی و دستور کار داخلی و منطقه ای بسیاری از دولت ها حتی در دست خودشان هم نیست، بلکه بر اساس دستورات صادره از خارج از منطقه تعیین می شود.

برای حرکت به سمت ایجاد حکومت های موثرتر و فعال تر در کشورهای خاورمیانه نیاز به ایجاد فضای سیاسی برای نخبگان سیاسی و جامعه مدنی مبتکر است تا قدرت بازنشر یابد و همکاری ها گسترش پیدا کند. منطقه با مشکلاتی بیش از حد پیچیده و ریشه دار روبرو است، به طوری که نمی شود با راه حل هایی جدا شده و از بالا به پایین آنها را روبه راه کرد. خلاقیت در جوامع عرب باید حمایت شود. برخی از کشورها به حمایت اجتماعی و اقتصادی برای ایجاد شرایط لازم داخلی نیاز دارند در حالی که در بعضی کشورها مسایل برجسته جغرافیای سیاسی دیده می شود.

تونس را در نظر بگیرید که بسیاری از کشورهای خاورمیانه از آن به عنوان داستانی موفق در حوادث اخیر یاد می کنند. جناح های سیاسی در تونس به منظور ایجاد یک ساختار زنده حکومتی با یکدیگر سازش می کنند اما نارضایتی های اجتماعی و فرقه ای داخلی، هنوز بخش بزرگی از سیاست دولت تونس است. دولت تونس باید بسیار به دقت عمل کند و این فرض برایش موجود نیست که همه شهروندان از ترتیبات جدید راضی هستند.

ایجاد فضا برای رهبران ملی، شهری و حتی قبیله ای برای تعامل سیاسی، به ویژه برای کشورهای بی ثبات تر، در منطقه مهم است. به عنوان اولین گام، محدودیت دسترسی به سلاح که برای به چالش کشیدن اقتدار دولت های مشروع از آن استفاده می شود، از اهمیت بالایی برخوردار است. به عنوان مثال، ایجاد یک دولت کارآمد در لیبی با همراهی کمک های بین المللی ممکن خواهد شد. این کمک ها می تواند شامل یک نیروی مشترک از سازمان ملل متحد، اتحادیه عرب و اتحادیه آفریقا باشد. نیرویی که همکاری مشترک الجزایر، مصر و تونس را با کنترل مرزهای زمینی و دریایی در کنار خود داشته باشد.

مصر دستخوش تحولات سیاسی و اجتماعی مخصوص به خود است. به دلیل فقدان یک فرهنگ سازش سیاسی، شکست قدرت سیاسی در سال 2011 تعجب آور نبود. مصر در حال حاضر نیاز به اجماع گسترده ای بر اساس قانون اساسی روی قوانین اقتصادی و اجتماعی خود دارد. اجماعی با حضور اعضای دولت و جامعه مدنی تا مشروعیت به این کشور بازگردد. برای رسیدن به این اجماع، مصری ها نیاز دارند تا به درستی از تمامی فن آوری های جدید ارتباطی استفاده کنند.

ماجرای سوریه تبدیل به یک فاجعه حقیقی انسانی شده است که هیچ انتهایی برای آن دیده نمی شود. سوریه سخت ترین آزمون منطقه برای سنجش قدرت در رسیدن به مصالحه و آشتی است. جنگ قدرت آن قدر در سوریه پیچیده شده که برتری هیچ نیروی نظامی ای مشخص نیست. قدرت های بزرگ درگیر یعنی روسیه و آمریکا نیز نمی توانند به تنهایی راهی برای سازش و مدیریت جنگ پیدا کنند. البته آمریکا در نظر دارد تا با تحریم روسیه به سازش برسد و در مقابل روسیه با قدرت فریبکاری سیاسی، درصدد رسیدن به این اقناع است. اما هر گونه صلح پایدار در سوریه نیاز به همکاری گروه بزرگی از بازیگران منطقه ای دارد و چانه زنی های چندجانبه ای را می طلبد: بین آمریکا و روسیه در میان کشورهای خلیج فارس به ویژه بین عربستان سعودی و ایران، در خود سوریه نیز سازش میان مخالفان و موافقان بشار اسد الزامی است.

نیاز به همکاری گسترده در منطقه خاورمیانه وجود دارد. جایی که مشکلات عمیق شده اند و در نتیجه راه حل های ساده و سریع به ایجاد جوامع دینامیک و صلح آمیز منجر نمی شود. پروسه ساختن خاورمیانه بدون شک به زمان و صبر زیادی نیاز دارد. لازم است که دولت های منطقه سرنوشت خود را در دست بگیرند و از ماجراجویی های منطقه ای پرهیز کنند. برای کمک به منطقه ای که با چالش های بی شماری روبرو است، جامعه جهانی باید سه رویکرد را دنبال کند: اول، تقویت نهادهای حکومتی کشورهای خاورمیانه و قرار دادن آنها در مسیر خودکفایی؛ دوم، تعهد بدون قید و شرط به حفظ سیستم های دولت ها در منطقه و احترام گذاشتن به آن؛ سوم، راه اندازی یک تلاش هماهنگ برای پایان دادن به خشونت در منطقه و ایجاد شرایط برای این که فرآیندهای سیاسی جدید در زمین بازی فعالیت کنند.

خونزیزی، تجزیه و ناامیدی، افشاندن بذر برای رشد تروریسم و افراط گرایی در منطقه است. اجماع، مصالحه و همکاری های داخلی و خارجی در بین کشورهای عربی و کشورهای خاورمیانه، باید شعار اصلی در طرد نیروهای مخرب از زندگی مردمان خاورمیانه باشد.

منبع: پراجکت سیندیکیت/ مترجم: روزبه آرش