سایه نظامی گری بر دیپلماسی

هوشنگ شیخی، پژوهشگر مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: از ابتدای سال 2015 با درگذشت ملک عبدالله هیأت حاکمه عربستان سعودی دچار دگردیسی های متعددی شد. در مرحله اول به تخت نشستن ملک سلمان دیدیم که فرزندان و خانواده پادشاه سابق کنار نهاده شدند. در مرحله دوم نیز غیر سدیری ها و برادران ناتنی پادشاه کنونی و فرزاندانشان از چرخه قدرت حذف شدند.  پیامد اصلی این تغییرات ورود نسل دوم فرزندان ملک عبدالعزیز به عرصه قدرت عربستان از ولیعهدی گرفته تا هیأت وزیران بود که به تبع آن سیاست محافظه کارانه و تدافعی نسل قبلی جایش را به سیاست متهورانه و تهاجمی نسل جدید داد. نشانه های دگرگونی های حادث شده بعد از مدت اندکی در شئون مختلف سیاسی عربستان سعودی خصوصاً سیاست خارجی آن نمایان شد. به طوری که پس از گذشت ربع قرن از انقطاع روابط دیپلماتیک این کشور با عراق بعد از حمله صدام به کویت، اوایل سال 2015 مجدداً این روابط از سر گرفته شد. درنتیجه هر دو کشور سفارت هایشان را بازگشایی کرده و بعد از 25 سال سفرا برای تقدیم استوارنامه های شان وارد پایتخت های میزبان شدند.

اما آن چه از همان ابتدا در افکار عمومی و فضای رسانه ای موجب مناقشه و اعتراض شد، سوابق سفیر جدید و تازه معرفی شده سعودی بود. معرفی ثامر السبهان، سفیر جدید عربستان که فرمانده گروهان دوم نیروی های ویژه امنیت و حفاظت سعودی بود قبل از آغاز مأموریتش اعتراضاتی را برانگیخت. اما با توجه به شرایط عراق و همچنین گذشت سال های متمادی از قطع روابط دیپلماتیک، مأموریت وی از سوی بغداد پذیرفته شد.

با وجود این که برای کشوری مثل عربستان، پیش برد اهداف سیاست خارجی با تکیه بر نظامی گری بیش از آنکه تأمین منافع ملی را در پی داشته باشد هزینه زا و زیان آور است. از همان ابتدای انجام مأموریت ثامر السبهان دیده شد که سوابق نظامی و امنیتی اش کاملا بر مأموریت دیپلماتیک فعلی اش سایه انداخته و با ادبیاتی غیردیپلماتیک و خارج از شئون معمول در دیپلماسی سخن می گوید. به طوری که در اکثر مسائل داخلی عراق اظهارنظر کرده و موجب حساسیت گروه های مختلف سیاسی شد. بررسی مواضع و رفتارهای ثامر السبهان نشانگر این است که وی قصد جبران غیبت دیپلماتیک ربع قرن در بغداد را با زبانی غیردیپلماتیک دارد. به عنوان نمونه می توان به اظهارات مداخله جویانه وی در زمینه های مختلف اشاره کرد: مخالفت با فعالیت نیروهای داوطلب مردمی (حشد الشعبی)، متهم کردن ایران به دخالت در مسائل داخلی عراق واعمال نفوذ به نفع شیعیان، دیدارهای متعدد با رهبران و اعضای گروه های مختلف سیاسی مانند "اتحاد القوی العراقیه" بدون هماهنگی با وزارت امور خارجه عراق، سفرهای متعدد به شهرهای مختلف خصوصاً نجف بدون هماهنگی با وزارت امور خارجه عراق و اخیراً هم بازدید معاون السبهان از زندان حوت ناصریه که مورد اعتراض بسیاری از شخصیت های عراقی و اهالی ناصریه واقع شده است.

 نحوه رفتار مجموعه سفارت سعودی در بغداد ناشی از بی اعتنایی به حاکمیت ملی کشور میزبان و همچنین نادیده گرفتن پروتکل ها و تعهدات دیپلماتیک است. ثامر السبهان که پس از عملیات طوفان صحرا که در اختیار حفاظت ژنرال نورمن شوارتسکف، فرمانده نیروهای ائتلاف بین المللی علیه عراق بود، از سوی ایالات متحده آمریکا، کویت و عربستان به ترتیب مدال های افتخار، آزادی کویت و شایستگی دریافت کرده است. کماکان با ذهنیت و عتاب نظامی گرانه در میدان دیپلماسی اعلام موضع می کند. همچنان که گفتار و مواضع وی در خصوص طایفه ای عمل کردن نیروهای داوطلب مردمی از همان ابتدا مورد اعتراض وزارت امور خارجه عراق قرار گرفت و مسأله اخراج سفیر عربستان در کمیته روابط خارجی مجلس ملی عراق مطرح شد و حتی به گفته سفارت عربستان در بغداد، سفیر عربستان به مرگ تهدید شد که متعاقب آن در دیدار وزرای امور خارجه عراق و عربستان در 4 بهمن ماه سال گذشته در حاشیه نشست کشورهای عربی در منامه عادل الجبیر به ابراهیم الجعفری اعلام کرد که السبهان منعکس کننده مواضع عربستان نبوده و پس از آن محمد بن سلمان جانشین ولیعهد سعودی برای فروکش کردن مسأله اخراج سفیر، به ثامر السبهان در خصوص مواضعش تذکر داد.

عربستان سعودی که در خصوص تحولات خاورمیانه از همان ابتدا رویکرد مقابله جویانه در پیش گرفت. بعد از سال ها غیبت در عرصه سیاسی عراق، در حال حاضر به عنوان شاخص الگوی مبتنی بر تهاجم منطقه ای هاضمه اش قادر به هضم کردن الگوی مبتنی بر دیپلماسی منطقه ای و همچنین حضور و نفوذ فراوان قدرتی همچون جمهوری اسلامی ایران در عراق نیست. تا به امروز رویکرد ذهنیت گرایانه سیاست خارجی عربستان، منجر به فرقه گرایی و تشتت در منطقه خاورمیانه و به ویژه عراق شده است. همچنان که پیش تر اشاره شد نسل جدید کارگزاران سعودی به خصوص در دستگاه سیاست خارجی متهورانه عمل می کند و به تبع آن سفیرش در بغداد هم تا به حال این رویه را ادامه داده است که موجب بروز تنش و بحران هایی در روابط سیاسی دو کشور شده است. به طور کلی می توان گفت انتظار پیمودن عقب ماندگی و غیبت ربع قرن عربستان در بغداد، در شرایط حاضر منطقه در مقطعی کوتاه را محال می کند. از سوی دیگر ارزیابی عملکرد سفارت عربستان در عراق نشانگر ناکارآمدی ذهنیت طایفه ای و نظامی گری این کشور در روابط سیاسی است.

در حال حاضر پس از سرکشی معاون ثامر السبهان به زندان ناصریه و وعده دادن انتقال زندانیان عربستانی آن به ریاض و تحرکات و ارتباطات مشکوک سفارت این کشور با نیروهای سیاسی مخالف دولت عراق و آشکار شدن طرح توطئه سفارت ریاض در بغداد برای ساقط کردن دولت در ماه گذشته در جریان هجوم به منطقه سبز و همچنین اظهارات سفیر در رابطه با عملیات فلوجه و تکرار ادعاهایش در خصوص نیروهای داوطلب مردمی، وزارت امور خارجه عراق ضمن احضار سفیر واکنش تندی را نشان داده است که پیش بینی می شود در صورت ادامه روند قبلی مداخله در امور داخلی عراق و عدم اصلاح رفتار سفیر عربستان، به عنوان عنصر نامطلوب تشخیص داده شده و از عراق اخراج شود که در نتیجه روابط دیپلماتیک عربستان و عراق پیچیده تر از پیش می شود و به جهت شرایط موجود و اهمیت وجود سفارت عربستان در بغداد برای حفظ و پیگیری منافع عربستان در عراق، تنش مزبور بیشتر به زیان عربستان سعودی و سیاست خارجی اش خواهد بود.