خاورمیانه جدید ساختار شیعی دارد

نویسنده: ولی نصر

دیپلماسی ایرانی: از زمان جنگ عراق تاکنون، تعارضات فرقه ای میان شیعه و سنی به یکی از مهم ترین اختلافات سیاسی در خاورمیانه تبدیل شده است. این اختلافات جنگ های متعددی را در لبنان، سوریه، عراق و یمن به پا کرده و منجر به احیاء افراط گرایی، بروز داعش و تشدید اختلافات میان ایران و عربستان شده است.

اگرچه اختلاف شیعه و سنی سابقه ای دیرینه دارد و به قرن ها پیش باز می گردد، اما فرقه گرایی را نباید به عنوان تعارضی قلمداد کرد که از منطق مدرن تبعیت نمی کند. تعارضات خشونت بار جاری در خاورمیانه پدیده ای مدرن و محصول سیاست معاصر است.

اولین شعله های فرقه گرایی در خاورمیانه به اسلام گرایی باز می گردد. این ایدئولوژی که در دهه سوم قرن بیستم شکل گرفت، به دنبال یک دولت اسلامی ایده آل بر پایه قوانین اسلام و شریعت بود. اما دولت اسلامی در نگاه شیعه و سنی متفاوت است.

این فرقه گرایی در عدم تقارن میان سنی و شیعه در عمده کشورهای عرب به چشم می خورد. در حالی که عمده جمعیت سوریه را سنی ها شکل می دادند، دولت در دست اقلیت علویان بود. در بحرین و عراق نیز که عمده جمعیت اهل تشیع بودند، سنی ها قدرت را در دست داشتند.

با اشغال عراق در 2003 و بروز بهار عربی در 2011 نظم جهان عرب به چالش کشیده شد و فرقه گرایی پنهان شده در لایه های زیرین فرصت نمود پیدا کرد. شیعیان عراق و بحرین و سنی های سوریه خواستار تغییر در وضعیت دولت خود شدند.

از زمان جنگ عراق، منافع فرقه ای بر گفتمان سیاسی منطقه حاکم شده است. افکار عمومی منطقه در مورد اینکه بحران در کدام منطقه جدی تر است و سرکوب ها در کدام قسمت از خاورمیانه شدیدتر است اختلاف نظر دارند. در حالی که ریاض و قاهره سرکوب ها را در سوریه برجسته می کردند، تهران و بغداد سرکوب شیعیان در بحرین را مورد توجه قرار می دادند. حتی ترکیه به ظاهر سکولار نیز از جهت گیری های فرقه ای فارغ نبود.

حاکمان کشورهای عرب از فرقه گرایی برای شکست دادن خواست عمومی تغییر استفاده کردند. این رویکرد جنبش های مخالف را بیش از پیش از یکدیگر دور کرد و امید رسیدن به وحدت را از میان برد. این استراتژی دولت ها برای بقای خویش، با هزینه های سنگینی رو به رو شد.

در حالی که بحرین توانست با موفقیت نیروهای شیعه خود را سرکوب کند، عراق و سوریه درگیر جنگ داخلی شدند. این جنگ ها مسیر را برای شکل گیری داعش فراهم کرد.

تحول در چشم انداز فرقه گرایی در پس زمینه رقابت قدرت های منطقه ای خاورمیانه در حال انجام است. عدم تمایل آمریکا به درگیر شدن در منطقه در کنار فروپاشیدن نظم منطقه ای منجر به تشدید رقابت میان قدرت های بزرگ منطقه یعنی ایران، عربستان و ترکیه شده است. هر یک از این طرف ها تلاش می کنند که در خلاء قدرت به وجود آمده سهم بیشتری را از آن خود کنند و منافع خویش را پیش ببرند. عربستان مدعی است که بر سر دو چیز معامله نمی کند: باور و دین خود و امنیت عربستان. اولین مورد از سوی تشیع و دومین مورد از سوی ایران به چالش کشیده شده است.

توافق هسته ای نیز بر آتش اختلافات دمیده است. عربستان این توافق را به مثابه گردش واشنگتن به سوی ایران تلقی می کند. این گردش نه تنها موقعیت ایران، بلکه موقعیت تشیع را در منطقه تقویت می کند. هم اکنون دو طرف این تعارض درگیر بازی با حاصل جمع جبری صفر شده اند.

تعارضات فرقه ای به قدری در شرایط حاضر با سیاست منطقه ای در آمیخته که بعید است به این زودی فروکش کند. در میان حاکمان خاورمیانه نیز هیچ تلاش جدی مبنی بر پایان دادن به این اختلافات مشاهده نمی شود. ایران و عربستان وارد جنگ مستقیم با یکدیگر نخواهند شد، اما این دو کشور در هر صحنه ممکن برای دفاع از منافع خویش مقابل یکدیگر قرار خواهند گرفت.

یکی از احتمالاتی که در مورد پایان این رقابت ها مطرح می شود، افزایش هزینه های این رقابت بر سود آن و تمرکز هر یک از طرفین بر اصلاحات داخلی به جای رقابت منطقه ای است. اما در حال حاضر چنین چشم اندازی در هیچ یک از دو کشور مشاهده نمی شود. تمرکز غرب در مورد خاورمیانه روی موضوع داعش و جنگ سوریه است. اما اینها تنها بخشی از مشکل بزرگتر خاورمیانه هستند. حتی پایان موفقیت آمیز جنگ سوریه نیز نمی تواند رقابت ایران و عربستان و تعارضات فرقه ای را در این منطقه از میان بردارد.

سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که این چرخه معیوب سرانجام کجا به پایان می رسد؟ خاورمیانه به نظمی جدید نیاز دارد، اما بنیان های منطقه متحول شده اند؛ شیعیان بار دیگر به دنبال جایگاه واقعی خود در منطقه هستند، انزوای ایران از میان رفته است و عربستان و بسیاری از کشورهای عرب منطقه خواستار بازگشت به وضعیت پیش از جنگ عراق هستند. به نظر می رسد که زمان آن فرا رسیده است که با واقعیت جدید منطقه رو به رو شویم: خاورمیانه جدید بیشتر ساختار شیعی دارد و جایگاه ایران در آن بالاتر است. تا زمانی که منطقه خود را با این واقعیت مهم تطبیق ندهد، خاورمیانه صلح را به خود نخواهد دید و رقابت های ایران و عربستان نیز پایان نخواهد یافت.

منبع: فارن پالسی/ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 25