ظهور دولت کردی؛ احتمالی که اتفاق می‌افتد

نویسنده: صادق ملکی، کارشناس و تحلیلگر ارشد سیاسی
دیپلماسی ایرانی: شوکه نشوید. اما آماده این تحول باشید. اگر کردها در نگاه کلان برنده تحولات سال های اخیر خاورمیانه باشند، در میان آنان برنده ترین عنصر کردهای عراقی یا به تعبیر روشن اقلیم است. از همان فردای سقوط صدام و اظهارات بارزانی مبنی بر آرزوی اکراد برای داشتن وطن کردی و لزوم طبیعی دانستن آن از سوی کشورها، این امر مشخص بود که اقلیم مترصد فرصت برای تحقق این هدف است. با مدنظر قرار دادن ضعف بغداد، اوضاع بحرانی خاورمیانه و اختلافات عمیق کشورها، به نظر می رسد امروز بستر و فرصت لازم برای اقلیم فراهم شده تا با اعلام رسمی تشکیل دولت کرد توسط اربیل، آرزوی دیرینه اکراد را تحقق بخشد. از نگاه برخی اعلام استقلال کردستان عراق می تواند در ظرف زمانی نزدیک رخ دهد.
در عدم همراهی غرب با ظهور دولت کردی تا چندی پیش رعایت ملاحظات و حساسیت ترکیه و پس از آن اعراب نقش مهم و محوری داشت، اما مواضع و عملکرد ترکیه نشان می دهد که آنکارا دیگر اعلام استقلال کردستان عراق نه تنها خط قرمزش نیست، بلکه معاون نخست وزیر این کشور، این تحول را امر داخلی عراق کرده نموده است. اهمیت این تحول در توجه به این نکته است که تمامی دولت ها از دولت اجویت تا اردوغان بارها ورود اقلیم به فاز استقلال را دلیل جنگ از جانب آنکارا اعلام کرده بودند. در چند سال گذشته مراودات گسترده اقتصادی، سیاسی، امنیتی و نظامی آنکارا با اربیل، بیش از آنکه در چارچوب رابطه با یک دولت فدرالی باشد، تبلور رابطه ای در قامت با یک دولت مستقل بوده است. خرید نفت اربیل علیرغم مخالفت بغداد توسط آنکارا، پناه دادن به الهاشمی توسط ترکیه با همکاری اقلیم، ورود نظامیان ترک به منطقه تحت تسلط اربیل به بهانه آموزش اکراد برای مقابله با داعش و... از جمله نمونه های تغییر نگاه سنتی ترکیه به کردهای شمال عراق است.
اعلام استقلال کردستان بخشی از ابهام ظهور داعش و حمایت های غرب، ترکیه، عربستان و... از این گروه را روشن می نماید. در واقع رقابت ژئوپلتیک میان ایران، ترکیه و عربستان سبب تغییر ملاحظات ملی و راهبردی آنکارا و ریاض گردیده است. ترکیه و عربستان به بهای تضعیف موقعیت ایران با پوشش مذهبی و در قالب مبارزه با هلال شیعی، نه تنها دیگر مخالفتی با تجزیه عراق ندارند، بلکه بسترساز آن نیز شده اند. به نظر می رسد سفر چندی پیش بارزانی به آنکارا و ریاض، آخرین حلقه هماهنگی ها، برای رسیدن به مرحله اعلام استقلال کردستان عراق باشد. کمتر کسی است که نداند در ظهور داعش و سقوط اربیل و ناامنی ایجاد شده در عراق و سوریه محور ترکیه – عربستان نقش کلیدی داشته است. به نظر می رسد کینه های تاریخی و رقابت ژئوپولتیکی ترک ها و اعراب نسبت به ایران، سبب شده است تا آنان ذهنیت منفی به یکدیگر را به فراموشی و یا بایگانی بسپارند. آنکارا و ریاض امروز تا جایی پیش آمده اند که به بهای دست برتر داشتن در منطقه، به تجزیه عراق نه راضی، بلکه بسترساز آن شده اند. البته این سخنان به معنای نادیده گرفتن واقعیت های سیاسی – اجتماعی عراق نبوده و نیست. عراق کشوری است که نه تنها از نظر جغرافیایی بلکه ذهنی نیز تجزیه شده است. عراقی ها امروز هم در ذهنیت و هم در معنویت، تبلور یک هویت واحد نبوده و عملاً تجزیه شده اند. مفهوم عراق در نزد شیعیان، اعراب اهل تسنن و کردها، آنقدر قوی نیست که هویت غالب باشد. عراقی یا شیعی یا کرد و یا اهل تسنن است.
باید توجه داشت نقش اصلی در سوق دادن عراق به سوی تجزیه را آمریکا ایفا نموده و پس از آن، ترکیه و تا حدودی ریاض در آن نقش مکمل را ایفا می کنند. شرایط امروز عراق حاصل مهندسی شده آمریکا بوده و آنکارا و ریاض نیز متحدین راهبردی واشنگتن هستند. باز تأکید می گردد در اعلام استقلال کردستان عراق و دمینوی آن که ظهور دولت سنی، فاکتور ترکمن، و... خواهد بود، نقش اصلی با آمریکاست.
اخبار و گزارش ها نشان می دهد پروژه ظهور دولت کردی از یک احتمال به یک اتفاق نزدیک شده است. ظهور دولت کردی بر ژئوپلتیک منطقه و توازن آن تاتیرات عمیق خواهد داشت. کردها تنها در عراق نیستند. همگرایی و داشتن وطن کردی از مجموعه کشورهای دارای جمعیت کرد، راهبرد کلان اکراد بوده که بر هر واگرایی میان آنان، غلبه دارد. دلخوش بودن به این نکته که کردها نه عرب و نه ترک بلکه قومی ایرانی هستند نمی تواند ایران را از آسیب های تحول ظهور دولت کردی مصون نماید. اهمیت این نکته با توجه به مشکلات ما با نظام جهانی و به طور مشخص آمریکا مضاعف می گردد. فراموش نکنیم جمهوری مهاباد به عنوان اولین دولت کردی در ایران ظهور کرد و این تحولی است که در مبارزات کردها یک نقطه عطف محسوب می گردد. به نظر می رسد آمادگی برای مواجهه با تحول ظهور دولت کردی از سوی ایران و چگونگی تنظیم مواضع یک ضرورت اجتناب ناپذیر باشد. شرایط حاکم نشان می دهد آنکارا که در صف اول جنگ در قبال اعلام استقلال کردستان بود، امروز در صف اول شناسایی آن خواهد بود. با وجود آنکه اعلام استقلال کردها با توجه به معضل کردی ترکیه می تواند سنگین ترین هزینه را به ترک ها تحمیل نماید، اما عمل گرایی و تنظیم منافع با توجه به شرایط سبب شده ترک ها حتی این ریسک را نیز قبول کرده و در جهتی حرکت نمایند که دوست و تکیه گاه اقلیم امروز و دولت کردی فردا شوند. توجه داشته باشیم یکی از دلایل شرایط سخت امروز کردها در داخل ترکیه، همکاری اربیل با آنکارا است که این همکاری در خصوص کردهای سوری نیز مصداق دارد. البته بازی روس ها با کارت کردهای ترکیه، خود به تنهایی باید برای ترکیه محل نگرانی جدی باشد.
نکته آخر آنکه آنکارا نیز در سیاست کردی و مذهبی خویش دچار تردیدها و نگرانی های جدی است. ترک ها از ظهور جمهوریت با توجه به عقبه ذهنیت ناشی از تجزیه عثمانی، در سیاست داخلی و خارجی همواره دچار بیم و امید بوده و همچنان می باشند. آنکارا می داند که با توجه به ملاحظات مختلف، شاید سیاست منطقه ای ترکیه به برد این کشور منجر نگردد، اما مانع از برد رقیبی به نام ایران نیز خواهد شد.
کشورهای و رهبران بزرگ نباید بازی ای را مدیریت نمایند که همه بازنده شوند. کاش همه کشورهای منطقه با تعامل و خرد جمعی به سوی بازی برد-بردی حرکت می کردند که همه کشورها، عناصر قومی و مذهبی خود را درون این بازی، برنده احساس می کردند.