اهداف ظریف در سفر به عراق چه بود؟

نویسنده: لؤی الخطیب

دیپلماسی ایرانی: سفر اخیر محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران به عراق و نشست مطبوعاتی اش با ابراهیم جعفری، همتای عراقی، در بغداد حاوی نشانه های مهم و متعددی است که همگی به مسئله بهبود امنیت منطقه خاورمیانه مربوط می شوند. اول آنکه از نگاه دولت ایران توافق هسته ای با شش قدرت جهان نگرانی درباره ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته ای این کشور را کاهش می دهد. دوم آنکه میراث مشترک دو کشور ایران و عراق آنها را تبدیل به متحدانی طبیعی نبرد بر علیه فرقه گرایی و افراط می سازد. نهایتاً آنکه ایران اکنون به صورت عملی در حال نشان دادن شاخه زیتون و درخواست همکاری با همسایگان برای حل و فصل معضلات منطقه ای است.

ظریف، در رویه ای که از زمان شروع وزارتش در تابستان سال 2013 به آن پایبند بوده است، سفر خود به عراق را با دیداری رسمی از شهر نجف شروع کرد. در این شهر مقدس شیعیان، او با علما و مقامات عالی رتبه عراق، اول از همه آیت الله العظمی سیستانی، دیدار کرد. پروازهای مستقیم ظریف از تهران -و شهرهای دیگری مانند ژنو- به نجف را می توان اینگونه تفسیر کرد که تهران از اهمیت نقش علمای مذهبی در فضای سیاسی کنونی عراق آگاه است. با توجه به آنکه دولت ایران سعی در جلب حمایت ضمنی علمای عالیرتبه از توافق هسته ای دارد، ملاقات میان ظریف و آیت الله سیستانی هم ارزش نمادین داشت و هم ارزش راهبردی. اهمیت نکته در آنجا است که آیت الله سیستانی هیچ منصب سیاسی رسمی در اختیار ندارد و با این حال پیش از این هم طرف مشاوره دولت مرکزی در بغداد بوده است.

به غیر از هدف اصلی دیدار ظریف با آیت الله سیستانی، یعنی ارائه گزارشی در مورد توافق ایران و شش کشور قدرتمند جهان، یکی دیگر از اهداف این ملاقات بحث در مورد پیامدهای توافق در ارتباط میان ایران و عراق و در روابط منطقه ای، به منظور مبارزه با افراطی گری و تروریسم بوده است. پیغام ظریف به آیت الله سیستانی، در نشست خبری او با ابراهیم جعفری در بغداد به تصریح بیان شد، جایی که وزیر خارجه ایران از ضرورت همکاری بین المللی برای مبارزه با تروریسم و افراطی گری سخن گفت و به حمایت ایران از مردم منطقه برای مقابله با این تهدیدات اشاره کرد. وی با اشاره تلویحی به داعش، از کشورهای منطقه خواست که علیه تهدید مشترک بجنگند.

نکته مهم در دیدار ظریف از نجف آن است که میان رهبران مذهبی شیعیان، چه در عراق و چه در ایران، اجماع فزاینده ای بر سر توافق هسته ای صورت گرفته است. پشتیبانی از این توافق یعنی اکنون نوبت پادشاهی های سنی منطقه است که تصمیم بگیرند آیا می خواهند در نبرد علیه داعش تبدیل به متحدان «واقعی» شوند یا نه.

دولت ایران چه در زمان مذاکره با شش قدرت جهانی و چه بعد از آن، تلاش کرده است با خوشبینی محتاطانه اش نشان بدهد که توافق عصر جدیدی از صلح و ثبات در منطقه به ارمغان خواهد آورد. این مسئله علی رغم تلاش برخی از رسانه ها برای برجسته سازی ترس و احتیاط موجود در برخی کشورهای منطقه با توجه به اختلافات تاریخی، مذهبی و سیاسی است.

نشانه های دیگری از تلاش ایران برای جلب رضایت دیگر کشورها هم مشاهده می شود. شدت درگیری های نظامی در یمن کمتر شده است و حوثی های تحت حمایت ایران از بخش های زیادی از عدن عقب کشیده اند. در همین حال، ایران به حمایت راهبردی و لجستیک از نیروهای مسلح عراق و سوریه در نبرد علیه داعش ادامه می دهد. ایران به ظرایف ژئوپولتیک نبرد با داعش آشنا است و به همین خاطر تلاش کرده است روابطش را با ترکیه بهبود ببخشد. با این حال، موافقت رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به مشارکت در ائتلاف بین المللی علیه داعش به آنکارا این فرصت را داده است که به دشمن دیرینه اش، حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک)، که در کردستان عراق مستقر است، نیز حمله کند. نقض حاکمیت ملی عراق توسط اردوغان به سرعت و صراحت توسط بغداد محکوم شد؛ اگرچه اربیل موضع چندان قاطعانه ای در این زمینه نگرفت. ائتلاف بین المللی ضدداعش هنوز پاسخ روشنی از عربستان در مورد حمایت این کشور از نبرد علیه داعش نگرفته است، اما سفر تفریحی ملک سلمان به فرانسه نشان می دهد که علی رغم حملات داعش در خاک این کشور علیه مساجد شیعیان، از نگاه آل سعود این گروه خطر آشکار و فوری به حساب نمی آید.

جدیدترین سفر ظریف به عراق را می توان حامل پیام های متعددی دانست که همه آنها حاکی از شروع دوران تازه ای از روابط نزدیک ایران با متحدان و همسایگان هستند. برای بازیگران سیاسی عراق، ایران دارد این پیام را ارسال می کند که در کنار عراق متحد و حاکم بر سرنوشت خویش ایستاده است و در مقابل هر گونه تجاوز به کشورهای همسایه از بیرون مرزهایشان می ایستد. علاوه بر آن، پیام دیگر آن است که وقتی پای مسائل منطقه ای در میان است، همسایگان عراق باید با این کشور در سطح حکومت مرکزی ارتباط برقرار کنند و نباید اربیل را بر بغداد ترجیح بدهند، زیرا این امر ثبات و امنیت ملی و منطقه ای را از بین خواهد برد. ظریف با دیدار نکردن از اربیل در سفر اخیر خود این مسئله را مورد تأکید قرار داد.

برای بازیگران ذی نفع منطقه، پیام ایران این است که افزایش تنش ها به نفع منافع ملی هیچ کشوری نیست و همکاری تنها راه تعریف روابط پایدار و تضمین آینده نسل های بعدی است. پیام دیگر ظریف آن است که پیشگامی ایران در راه صلح در دوران پس از توافق هسته ای فرصتی برای همه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس است که از دولت عراق در مبارزه اش علیه داعش پشتیبانی جدی کنند. بدون این پشتیبانی، سرایت درگیری های عراق به دیگر کشورها برای منطقه فاجعه بار خواهد بود. قطعاً عراق خط آخر مقابله شورای همکاری خلیج فارس با پدیده افراطی گری است. تأمین منابع یا تسهیل جنگ های نیابتی تنها باعث شعله ورتر شدن فرقه گرایی و رقابت های منطقه ای و حرام شدن منابعی است که می توانند در راه بهبود حکمرانی و اقتصاد منطقه و بهتر کردن وضعیت حقوق بشر به کار گرفته شوند.

پیامدهای توافق هسته ای برای ایران و همسایگانش بسیار فراتر از جلوگیری از نظامی شدن برنامه هسته ای این کشور است. از زمان انقلاب اسلامی به بعد، این توافق بهترین فرصت برای تغییر پارادایم ارتباط اعراب و ایرانیان از یکدیگر و حل و فصل مناقشاتی بوده است که نه تنها شبه جزیره عرب، بلکه جهان را تهدید می کنند. دیدار اخیر محمدجواد ظریف از عراق پیامی روشن برای همسایگان عراق دارد: عراق کانون اصلی تعیین وضعیت آینده خاورمیانه است و کلید ثبات عراق، در شهر مقدس نجف است.

منبع: المانیتور/ مترجم: علی عطاران