سناریوهای نفتی پس از توافق هسته‌ای

دیپلماسی ایرانی: منطقه خاورمیانه در خلال چند دهه اخیر، به واسطه سهم عمده ای که در زمینه تولید نفت مورد نیاز جهان ایفا کرده، جایگاهی ممتاز را در بازار نفت داشته است. واقیعت این است که  منطقه خاورمیانه از نظر سهم ذخایر نفت و گاز جهان با هیچ منطقه دیگری در جهان قابل مقایسه نیست. پنج کشور عمده نفت خیز این منطقه شامل ایران، عربستان، عراق ، کویت و امارات همواره سهم عمده ای از نیاز بازار جهانی به انرژی فسیلی را تامین کرده اند. البته سهم این کشورها در عرضه نفت به بازار، نوسانات عمده ای را تجربه کرده است. در این میان پرونده هسته ای ایران و عدم پذیرش شرایط تعیین شده از سوی حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی، ایران را با تحریم های متعددی به خصوص در حوزه نفت روبه رو کرد و تحریم های بین المللی باعث خروج ایران از جرگه صادرکنندگان اصلی و مهم نفت شد و به تبع آن بسیاری از صنایع در کشور متحمل زیان شدند.

اکنون با حصول تفاهم میان ایران و گروه 1+5 نمی توان به سرعت اثرگذاری بر بازار جهانی نفت را انتظار داشت یعنی اثر آنی نخواهد داشت ولی به علت افزایش تولید ایران در دراز مدت تاثیرگذارخواهد بود. اقتصاد ما ذاتا اقتصادی نفتی بوده و صنعت نفت ایران به علت سال ها تحریم، درجذب سرمایه گذاری های خارجی توفیق نداشته است و از آنجا که سازوکارهای لازم برای جذب سرمایه گذاری خارجی فراهم نیست و تا زمانی که ساختارهای داخلی اصلاح شوند و لغو تحریم ها در صورت حصول نهایی توافق میان ایران و قدرتهای جهانی انجام پذیرد، اتفاق محسوسی در بازار جهانی نفت رخ نمی دهد و نباید انتظار معجزه داشت. اما یکی از مسائلی که در نتیجه این تفاهم و متعاقب آن توافق احتمالی رخ می دهد، ایران می تواند به مانند گذشته در اوپک از وزنه بیشتری برخوردار شود. در اوپک قدرت در دستان کشوری است که دارای بشکه بیشتری باشد و کشورهای صادرکننده نفت به همان درجه ذخیره ارزی اشان قدرت مانور پیدا می کنند. عربستان بیش از 500 میلیارد دلار ذخیره ارزی دارد، به این معنا که این کشور می تواند تا 2.5 سال آینده بدون درآمد نفت به حیات خود ادامه دهد. کویت نیز 250 میلیارد دلار ذخیره ارزی دارد و امارات متحده عربی با توسعه فعالیت های متفرقه تجاری و سازمانی عملاً نفت را به فعالیتی دست دوم تبدیل کرده است؛ اما وضعیت ایران اینگونه نیست. اقتصاد نفت محور ما از تحریم های بین المللی لطمات بسیاری دیده است و از این حیث سایر بخش های صنعتی و اقتصادی ما نیز تحت الشعاع قرار گرفته است:" نفت برای ما هم قدرت بوده است  و در عین حال چشم اسفندیار". نفت خامی که ایران تولید می کند، در دنیا شاخص است؛ نفت سبک و همچنین سنگین ایران دارای تنوع بالایی است. به نظر نمی رسد که با تفاهم صورت گرفته میان ایران و قدرت های جهانی در کوتاه مدت در مورد قیمت نفت تغییر چشمگیری ایجاد شود؛ زیرا قیمت را بازار تعیین می کند.

عربستان در این مدت از حربه نفت استفاده بسیاری کرده است. کشوری که هیچ یک از شاخصه های توسعه را به درستی ندارد، اما به واسطه وجود نفت و درآمدهای سرشار آن در میان 20 قدرت اقتصادی برتر دنیا قرار گرفته است و از همین ابزار نفت در سیاست خارجی خود در قبال پرونده هسته ای ایران نیز بهره جسته است. عربستان با عرضه بیشتر خود در طول مذاکرات ایران و قدرت های جهانی سعی در جبران کاهش عرضه نفت ایران داشته است، تا بازار از نبود نفت ایران مشکلی نداشته باشد و در جریان گفتگوها نرمش کمتری به ایران نشان داده شود. با بازگشت مجدد ایران به بازارهای اصلی نفتی دنیا، ممکن است جایگاه منطقه ای عربستان تضعیف شود. باید دید ایران با به دست آوردن اطمینان آژانس انرژی اتمی و قدرت های جهانی و توافق با آنان در پرونده هسته ای، چگونه در نظم نوین استراتژیکی قرار خواهد گرفت. ایران باید در محیط بین المللی به گونه ای بازی کند (بازیگری قوی باشد)- با دوستان و شرکای فراوان- که امکان ایزوله کردن از اقتصاد جهانی و پروسه های سیاسی نداشته باشند.

پس از تعلیق و لغو تحریم ها ایران می تواند از ظرفیت استراتژیکی خود نه تنها در زمینه نفت و انتقال انرژی در خلیج فارس، بلکه از لحاظ جغرافیایی نیز از موقعیت ممتاز خود بهره ببرد. نیاز کشورهای همسایه به برق و همچنین وجود مازاد برق در کشورهای ترکمنستان و تاجیکستان بسیار حائز اهمیت است. ترکمنستان منابع آبی خوبی برای تولید برق دارد و همچنین گاز بسیار، ولی به شبکه الکتریسیته دنیا وصل نیست و از طریق ایران می تواند وصل شود که این از مزایای ایران بشمار می رود. کشورهای همسایه مانند عراق که هنوز به ثبات نرسیده اند، به برق ما احتیاج دارند. به نظر می رسد با برق رسانی به کشورهای منطقه از طریق عراق و یا اروپا از طریق ترکیه با قیمت جهانی آن بتوانیم درآمد بسیار خوبی برای کشور داشته باشیم و ایران را به هاب انرژی تبدیل کنیم و کشور را از پاشنه آشیل خود یعنی تکیه بر نفت بتدریج برهانیم.