سه حوزه اصلی رقابت تهران و ریاض

عصر ایران : رابطه ایران و عربستان در طول تاریخ با اختلافات و تنش های بسیاری همراه بوده است. 

تهران به ویژه پس از انقلاب اسلامی، سیاست مقابله با یک جانبه گرایی آمریکا را در دستور کار خود قرار داده است و همواره ریاض را عامل آمریکا در خلیج فارس می داند که در راستای منافع واشنگتن صحبت و عمل می کند. از آن سو، عربستان نگران است که ایران حوزه نفوذی خود را در دیگر بخش های خلیج فارس گسترش دهد و این تفکر پس از سقوط "صدام حسین" دیکتاتور عراق، شدت گرفته است. 

روابط دو قطب بزرگ شمال و جنوب خلیج فارس هیچ گاه خالی از تنش نبوده است؛ گذشته از عوامل و علل تاریخی، این دو کشور طی سال های اخیر بر سر نفوذ خود در منطقه خاورمیانه حداقل در دو نقطه یعنی عراق و لبنان رقابت سرسختانه ای داشته اند. عربستان در هر دو حوزه خود را بازنده و جمهوری اسلامی ایران را به ویژه بعد از روی کار آمدن دولت "نوری مالکی" در عراق و دولت "نجیب میقاتی" در لبنان برنده می داند. 

از سوی دیگر، تفاوت ایدوئولوژی های سیاسی و حکومتی این دو کشور را از هم جدا کرده است. ایران معتقد است که در اسلام جایگاهی برای حکومت پادشاهی مانند آنچه در عربستان و برخی از کشورهای عربی دیده می شود، تعیین نشده است، اما ریاض باور دیگری دارد. 

انرژی، سومین عامل اصلی اختلافات بین این دو کشور است؛ جایی که عربستان خلاف ایران که منابع نفتی کمتر و جمعیتی بیشتر دارد، می تواند در درازمدت سیاست های خود را به بازارهای نفتی دیکته کند و قیمت این فرآورده را در حالت تعادل نگه دارد؛ به عبارتی دیگر تهران تنها می تواند در کوتاه مدت با اعمال سیاست هایش قیمت نفت را بالا نگه دارد. 

ایران و رابطه عربستان - آمریکا

اتحاد و ارتباط عربستان و آمریکا پس از تحولات اخیر خاورمیانه محکم تر شده است اما از طرفی دیگر، انتقادات عربستان از سیاست های خاورمیانه ای آمریکا با شروع انقلاب های عربی اوج گرفت. ریاض، کاخ سفید را در سقوط زودهنگام دولت های تونس و مصر و گسترش انقلاب های عربی به سایر کشور ها مقصر می داند و به جزء لیبی، در مورد هیچ کشور دیگر عربی با آمریکا هم نظر نیست. 

"گرگوری گاس" استاد دانشگاه "ورمونت" و تحلیل گر در شورای روابط خارجی آمریکا، در این باره می گوید "بدون شک سعودی ها، ایران هسته ای را اصلی ترین چالش خود در منطقه قلمداد می کنند و اگر منافع آمریکا بر جلوگیری از گسترش این قبیل تسلیحات استوار شده است، باید با ریاض سریع تر و قاطع تر به توافق برسد." 

او ادامه می دهد: آمریکا به نوعی تضمین برای تامین امنیت خلیج فارس و دولت های این منطقه احتیاج دارد و برای تحقق این امر در گام نخست باید ریاض را متقاعد کند که به دنبال برنامه هسته ای جدیدی نرود.

این تحلیل گر آمریکایی معتقد است که چگونگی تشکیل دولت های جدید در خاورمیانه، یکی دیگر از حوزه های رقابت بین سعودی ها با ایرانی ها محسوب می شود. در حقیقت از آنجایی که ریاض به تهران همواره به عنوان اصلی ترین چالش سیاسی - جغرافیایی نگاه می کنند، ریاض استراتژی خود را اینگونه تدوین می کند که آیا این اتفاق ها به ضرر ایران است یا به نفع این کشور. 

گاس ادامه می دهد "در چنین شرایطی مهم ترین دلیل حمایت عربستان از تغییر رژیم در سوریه آن است که رفتن "بشار اسد" رئیس جمهوری این کشور، آسیب جدی به منافع تهران وارد می کند و دقیقا به همین دلیل، هم آمریکا و هم عربستان از حفظ حکومت های پادشاهی در منطقه حمایت می کنند چرا که حضور دولت های پادشاهی به ایران اجازه گسترش حوزه نفوذش را نمی دهد."

جنگ سرد در خاورمیانه

به باور تحلیل گران سیاسی و منطقه ای، رهبران سیاسی سعودی اکنون در سه حوزه با ایران در حال جدال هستند: حمایت از مخالفان سوری، جلوگیری از برنامه هسته ای تهران و حمایت بی چون چرا از حکومت آل خلیفه در بحرین. به همین دلیل، ریاض با تجهیز مخالفان سوری از هرگونه دخالت خارجی برای سرنگونی دولت اسد حمایت می کند، این در حالی است که در این مسیر از حمایت های داخلی و بین المللی نیز برخوردار است. آمریکا نیز در این میان به رغم اینکه نگران سیاست های ریاض و گسترس نفوذ این کشور است اما در برابر تمامی اقدامات این کشور سکوت می کند. 

روزنامه انگلیسی "گاردین" در گزارشی می نویسد : به رغم اینکه ریاض به شدت از تجهیز مخالفان سوری حمایت می کند اما برنامه ای برای آینده دمشق ندارد و زمانی که از آنان پرسیده می شود   پس از تغییر رژیم دمشق، چه کسی بر این کشور حکمرانی می کند و چه سیاست هایی اتخاذ می شود؛ اکثر آنان سکوت می کنند. همچنین فرضیه ای برای زمانی که شهروندان سعودی نیز مانند سوری ها به تظاهرات دست بزنند، وجود ندارد. آیا در آن زمان نیز مسلح کردن مخالفان سعودی از اولویت های کاخ سفید به شمار می آید یا خیر و اگر معترضان توسط قدرت های خارجی مجهز شوند، آیا دولت ریاض حمایت های واشنگتن از سعودی های مخالف را می پذیرد؟ 

 این در حالی است که روزنامه آمریکایی "نیویورک تایمز" نگاه دیگری به اختلاف بین تهران و ریاض دارد و اینگونه عنوان می کند که میدان نبرد بین عربستان و ایران، بحرین است چرا که انقلاب مردم بحرین می تواند برای شیعیان عربستان نیز الهام بخش باشد. هر چند سعودی ها تاکنون با به کار گیری اهرم نظامی صحنه را ظاهرا به نفع خود تغییر دادند اما نباید شرایط عربستان را در خاورمیانه ایده آل دانست. آمریکایی ها نیز منافع چند بُعدی در بحرین دارند. آنها از یک سو مایلند خود را مدافع دموکراسی در تمامی کشورهای خاورمیانه نشان دهند و از سوی دیگر، روابط حسنه ای با آل خلیفه و آل سعود دارند. 
 

 

همچنین مقر فرماندهی ناوگان پنجم آمریکا در بحرین قرار دارد. همچنین استقرار شعبه های منطقه ای بانک های جهانی در بحرین بر اهمیت بین المللی این کشور می افزاید. از طرف دیگر، با افزایش اشتیاق واشنگتن برای دخالت در ناآرامی های خاورمیانه و نقش عربستان در این حوادث و رقابت با تهران، تنها این جمله معروف از "لئون تروتسکی" متفکر روسی، به ذهن می رسد که "اگر شما علاقه ای به جنگ نداشته باشید، جنگ به شما علاقه مند می شود".

منابع: وب سایت شورای روابط خارجی آمریکا/ روزنامه گاردین /  نیویورک تایمز

مترجم: مریم جعفری