از ناامیدی به راهکار غربی تا خودنمایی استراتژیک

دیپلماسی ایرانی: سلمان بن عبدالعزیز، ولیعهد عربستان و معاون نخست وزیر و وزیر دفاع این کشور 24 ساعت پیش در جریان سفری دو روزه وارد ترکیه شد. دیدار با داووداحمداغلو وزیر امور خارجه کشور میزبان در حضور خبرنگاران، امضای توافقنامه تسلیحاتی با ترکیه، شام به دور از چشم خبرنگاران در کاخ چانکایا و به میزبانی آقای عبدالله گل رئیس جمهور ترکیه در زمره برنامه های روز نخست حضور آقای ولیعهد در خاک ترکیه بود. ظاهرا آل سعود از دو سفر تاریخی ملک عبدالله بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان به ترکیه که شش سال پیش انجام شد، خاطرات خوبی در چنته دارند و بر همین اساس در روزهایی که تعمیق بحران در سوریه خارج از تحمل اعراب و مخالفان بشار اسد است قصد دوستی اتحادگونه با هم را نیز دارند. ریاض که از آغاز ناآرامی ها در سوریه تمام قد خصومت خود با شخص بشار اسد را به رخ کشیده بود اکنون برای مهار تبعات ناشی از توافق احتمالی امریکا با روسیه بر سر سوریه به دنبال اجماع بازیگران منطقه ای بر سر طرحی برای سوریه است. دلایل این سفر، نقطه های ذهنی مشترک میان عربستان و ترکیه بر سر حضور ایران در نشست ژنو 2، تلاش ریاض برای مهار قدرت و نفوذ ایران در منطقه و احتمال گرایش آنکارا به این استراتژی را با حسن احمدیان کارشناس مسائل خاورمیانه در میان گذاشتیم:

ولیعهد عربستان، امیر سلمان بن عبدالعزیز سفری به آنکارا داشته است و به نظر می رسد که در پی اختلافات پیش آمده با قطر در پرونده سوریه قصد دارد تا با ترک ها پیمان همکاری بسته و برای حل مساله سوریه به توافق برسد.آیا عربستان حامل پیامی از سوی امریکا برای ترکیه است؟ شما هدف اصلی این سفر را چه می دانید؟

به نظر می رسد این سفر بیشتر ناظر بر ابعاد بین المللی بحران سوریه است تا خود این بحران. اردوغان چند روز پیش از واشنگتن بازگشت و گفته شد که این سفر – که بنابر گزارش ها برای اقناع امریکا برای دخالت نظامی صورت گرفته بود – موفقیت آمیزنبوده است. تصور می شود هماهنگی هایی در مقابل تحولات بین المللی با محوریت سوریه که در جریان بوده، میان ترکیه و عربستان در حال انجام  است. به طور مشخص در ژنو 2 عربستان به عنوان بازیگری که تصور می شد یا خود این کشور انتظار داشت، نخواهد بود. بنابراین، دیدار ولیعهد عربستان با ترک ها می تواند بر ارجحیت راه حل منطقه ای نسبت به راه حل بین المللی در بحران سوریه تعبیر شود و همچنین عربستان نیز پتانسیل منطقه ای و توانمندی های خود را به غرب در تحولات منطقه و به ویژه در صف بندی ها و پیشبرد راه حل منطقه ای نشان دهد. بنابراین باید در این چارچوب چنین دیداری را تحلیل کرد و شاید کمتر بحث کنار زدن قطر مطرح باشد. چراکه قطر دیپلماسی فعالانه ای را در پیش گرفته و ترکیه به هیچ وجه در این خیال نیست که با صف بندی در کنار ریاض، قطر را دور بزند، به دلیل آنکه قطر با مصر در سطح منطقه ای همکاری می کند و رویکرد مقابله جویانه ترکیه در همراهی با عربستان می تواند تبعات منفی برای روابط منطقه ای ترکیه داشته باشد. در نتیجه تمایل واشنگتن برای همراهی با مسکو در بحران سوریه نگرانی ریاض و متحدان منطقه ای آن را برانگیخته و این نگرانی سبب شده تا عربستان به سمت تحکیم ایستار منطقه ای خود برای جهت دهی به رویکرد مجامع بین المللی در مساله سوریه رو بیاورد و این سفر نیز در همین راستا صورت گرفته است. از جمله اخباری که دیروز مطرح شد احتمال به تعویق افتادن ژنو2 است که این مساله بی ارتباط با موضع عربستان و دیدار با مقامات ترکیه نیست.

شما اشاره به نشست ژنو ۲ کردید، به نظر می رسد آنکارا اعلام کرده که با حضور ایران در این نشست موافق است  همانطور که مسکو نیز این نشست را بدون ایران بی نتیجه خوانده بود. آیا موضاع عربستان با ترکیه در این خصوص هماهنگ است؟

در این نشست بحث ایران یا عربستان نیست بلکه مساله پیشبرد راه حل بین المللی بوده که عربستان و ایران از این روند ناراضی بودند، ریاض نیز در همین راستا در سطح منطقه ای فعال شده است. مسکو مخالف حضور ایران نبود همانطور که واشنگتن نیز مخالف حضور عربستان  نبوده است اما مخالف نبودن به معنی تمایل به حضور این دو کشور نیست بلکه در حقیقت اختلافی که هم اکنون در منطقه میان کشورهایی همانند عربستان و شورای همکاری خلیج فارس با غرب در حال بروز  است مساله به بازی گرفتن بازیگران منطقه ای در حل بحران سوریه است. آنها قصد دارند تا نشان دهند حضور فعالی داشته و در مقابل قدرت های بین المللی رویکرد جدیدی را اتخاذ کردند. حال مساله این است که آیا تمایل برای حضور ایران وجود دارد یا خیر. البته ترکیه و روسیه مخالفتی با این حضور ندارند.

بحث مهم دیگری طرح شده مساله نفوذ ایران در عراق، سوریه و لبنان است و همین نفوذ سبب نگرانی عربستانی ها شده است. در سفر ولیعهد عربستان به ترکیه یکی از مسائل مطرح شده  این است که ایران قصد دارد تا در منطقه فتنه مذهبی راه بیندازد و باید با این روند مقابله کرد. آیا ممکن است آنکارا با ریاض در جهت مقابله با نفوذ ایران همراه شود؟

نفوذ و جایگاه منطقه ای و برجسته ایران در عراق، سوریه و لبنان نیازی به سند و مدرک ندارد و تصور می شود یکی از ابزارهای منطقه ای عربستان از سال ۲۰۱۱ دامن زدن به تنش فرقه ای و مذهبی بوده است و در مقابل در سطح رسانه ای ایران را متهم می کند، در حالیکه سود استراتژیک ایران به هیچ وجه در این نیست که تنش های مذهبی در منطقه رواج پیدا کند و اگر بحثی هم در سطح داخلی شده عموما از سوی افرادی صورت می گیرد که نه منصب رسمی داشته و نه سیاست گذار هستند. سیاست منطقه ای ایران  مبتنی بر فرقه گرایی نیست. در مقابل، یکی از ابعاد مهم سیاست منطقه­  ای عربستان از سال ۲۰۱۱ دامن زدن به این تنش ها با هدف محدود کردن شیعیان و ایران در منطقه بوده است. به باور من یکی از ابعاد این سفر قطعاً مساله مقابله با نفوذ منطقه ای ایران خواهد بود اما اینکه تا چه میزان ترکیه با این رویکرد عربستان همراهی کند جای بحث جدی دارد. به نظر می رسد بعید است که ترکیه چنین رویکردی را برای همراهی با عربستان داشته باشد. آنکارا اساساً تعلق استراتژیک به مصر و محوری دارد که مرتبط با اخوان در منطقه در حال ظهور است و شاید تنش و مشکل اصلی این کشور بیشتر با محوری با رهبری عربستان باشد تا محور مقاومت. تنها عامل تنش میان ترکیه و مصر با محور مقاومت در حال حاضر در سوریه است، اما مشکلات اساسی تری با شورای همکاری و متحدان منطقه ای آن دارد، بنابراین  تصور نمی شود که ترکیه با این رویکرد عربستان همراه باشد.

موضوع دیگر که مانعی بر سر این همراهی و همکاری است همان اخوانی بودن ترکیه است و در مقابل حمایت عربستان از سلفی هاست، از سوی دیگر گفته می شود که عربستان از ترکیه خواسته تا مرزهای خود را به روی سلفی های تندرو ببندد و اجازه ورود آنها را به سوریه ندهد. به نظر شما آیا این دو کشور در  نقطه ای مشترک شدند و به توافق رسیدند؟

این موضع میان ترکیه و عربستان و تمامی بازیگرانی که در سوریه اثرگذار هستند، مشترک است که جبهه النصره و القاعده در سوریه تقویت نشود و عربستان به شدت نگران موج های بعدی است که این بحران می تواند به بار آورد. در صورتی که موج جهاد مجددا راه بیفتد تبعات آن را پس از جنگ افغانستان و بحران ها و جنگ داخلی عراق شاهد بودیم که چگونه جهادگران عربستانی بازگشتند و در درون این کشور آشوب بر پا کرده اند. بنابراین این نگرانی کاملا جدی است و فتوای علمای بزرگ عربستان در خصوص تحریم جهاد در سوریه مگر به امر ولی امر یا پادشاه عربستان نیز حاکی از عمق این نگرانی هاست. در ماه گذشته نیز ملک عبدالله در دیدار با علما این مساله را مطرح کردند که با افرادی که رویکرد جهادگرانه در سوریه را تشویق می­کنند و جوانان را برای مبارزه در سوریه ترغیب می­کنند به شدت برخورد شود. طبعا این مساله نقطه مشترکی میان عربستان و ترکیه است و به نظر می رسد یکی از عوامل التقای دیپلماسیِ اعلامی و عمالیِ دو کشور باشد. اما حمایت ترکیه از محور اخوانی بر خلاف عامل پیشین یکی از عوامل افتراق دو کشور است، چراکه ترکیه اساسا کشوری اخوانی بوده و حزب عدالت و توسعه نیز جریانی اخوانی است، این کشور از نظر مرامی همبستگی ایدئولوژیکی بیشتری با جریان اخوان در جهان عرب دارد تا با جریان پادشاهی و به نظر می رسد همین امر یکی از عوامل اختلاف آنهاست. این اختلاف می تواند به نوعی به سود ایران نیز باشد بدین معنا که از تشکیل جبهه متحد عربستان و ترکیه و متحدان منطقه ای آنها علیه ایران جلوگیری می کند.

از یک سو دیپلمات های اروپایی به سوریه سفر می کنند و از سوی دیگر شاهد بودیم که دولت سوریه القصیر را که منطقه ای استراتژیک است پاکسازی کرده و شاهد رایزنی ولیعهد عربستان با ترک ها هستیم. آیا بحران سوریه به مرحله ای رسیده که تمامی بازیگران آن به نقطه ای مشترک رسیده اند؟

این مسائل در چارچوب ژنو ۲ صورت می­گیرد و نباید این تحول را از آن دور دانست، چراکه موضع غرب تا اندازه ای در مقابل نظام سوریه تلطیف شده و به نوعی در حال برقراری دیالوگی هستند تا بتوانند نقش میانجیگرانۀ خود را پیش ببرند. غربی ها در طول دو سال و اندی که از بحران سوریه می­گذرد به این نتیجه رسیده اند که مقابله با نظام و حمایت همه جانبه از مخالفان راه حل مناسبی نیست و در نتیجه در حال تغییر رویکرد خود در این زمینه هستند و این روند را نیز باید در همین راستا مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.

تحریریه دیپلماسی ایرانی/14

انتشار اولیه: چهارشنبه 1 خرداد 1392 / باز انتشار: یکشنبه 5 خرداد 1392