اعلام استغناء از نفت خلیج فارس، استقلال از آمریکا

دیپلماسی ایرانی: یخ رابطه میان مسکو و توکیو شکسته شد. شینزو آبه نخست وزیر ژاپن که در صدر هیاتی بلندپایه راهی مسکو شده بود ظاهرا با دستانی پر به ادامه تور فرامرزی خود که از اروپا به خاورمیانه می رسید ادامه داده و به ریاض پایتخت عربستان رسید. تلاش برای پایان دادن به منازعات منطقه ای میان روسیه و ژاپن از نخستین شعارهای نخست وزیر ژاپن پیش از آغاز این سفر اعلام شده بود. دستور نهایی پوتین و آبه به وزرای امور خارجه شان برای پیداکردن راه حلی جهت پایان دادن به منازعات منظور، مصداق موفقیت آمیز خواندن نسبی این سفر خوانده شد هرچند هیچ پیشنهاد ملموسی درخصوص اینکه چه راه حلی می تواند به سال ها بن بست سیاسی پایان دهد، ارائه نشد. این نزاع درخصوص چهار جزیره "کوریل" است. ژاپنی ها آن را سرزمین های شمالی می نامند که از زمان پایان جنگ جهانی دوم تحت کنترل مسکو است، جزایری که توکیو ادعای مالکیت بر آنها را دارد. با این حال، امید کمی برای پیشرفت سریع وجود دارد، زیرا توکیو اصرار می ورزد که این چهار جزیره، که هم اکنون حدود 16 هزار و 500 روس ساکن آن هستند، جزو قلمروش هستند و هیچ نشانی از مصالحه مسکو نیز به چشم نمی خورد.

به نظر می رسد که سفر شینزو آبه به روسیه بیش از آنکه منافع سیاسی در برداشته باشد حامل پیام های اقتصادی بوده است. این مساله را می توان در ترکیب هیات همراه وی به خوبی دید. نخست وزیر ژاپن را یک هیات تجاری 120 نفره به نمایندگی از بیش از 40 شرکت همراهی کردند. در میان طرح هایی که گفته می شد در جریان سفر نخست وزیر ژاپن مدنظر قرار گرفته است یک "برنامه سرمایه گذاری" یک میلیارد دلاری قرار دارد که شامل صندوق سرمایه گذاری مستقیم روسیه، بانک ژاپن در همکاری های بین المللی و بانک توسعه دولتی روسیه می شود.به نظر می رسد که کوله پشتی دستاوردهای اقتصادی نخست وزیر ژاپن در این سفر پرپیمان تر از دستاوردهای سیاسی بوده است.

همزمان بسیاری از تحلیل گران سفر آبه را به نوعی مانور سیاسی در برابر آمریکا می  دانند. ژاپن و ایالات متحده با بر پیشانی داشتن تجربه تلخ حمله هسته ای امریکا به این کشور، در سالهای پس از جنگ بیش از تصور بسیاری از کشورهای منطقه ای به هم نزدیک شدند. این اتحاد سیاسی با بروز مشکلات اقتصادی جهانی به نوعی در سالهای اخیر دستخوش تحولات نه چندان خوشایند شده است. ژاپن در این فضا احساس نیاز جدی به شریکی جدید دارد. اختلاف های قدیمی با چین، خصومت ورزی تاریخی با کره جنوبی و مانورهای هسته ای کره شمالی در منطقه را به نیاز جدی ژاپن به قطع وابستگی به نفت خلیج فارس که اضافه کنیم تا حدی می توان دلایل سفر آقای آبه پس از 10 سال به مسکو را درک کرد. بر اساس بیانیه مشترک صادر شده پس از گفت و گوهای دو طرف، ولادیمیر پوتین، رییس جمهور روسیه و شینزو آبه، نخست وزیر ژاپن کره شمالی را به سبب خودداری از رها کردن برنامه تسلیحات هسته یی محکوم کردند.در این بیانیه آمده است که اقدامات اخیر کره شمالی بر خلاف "خواسته های جامعه بین الملل" است و از کره خواستند به قطعنامه های شورای امنیت پایبند باشد.بنابر گزارش های رسیده  پوتین و آبه همچنین از ایران خواستند برای احیای اعتماد بین المللی درباره برنامه هسته یی خود تلاش کند و به درخواست های آژانس بین المللی انرژی اتمی مبنی بر اطمینان دادن درباره منحصرا صلح آمیز بودن برنامه هسته یی خود عمل کند.در خصوص ریشه اختلاف ها میان روسیه و ژاپن، جایگاه مسکو در دستگاه سیاست خارجی توکیو و اختلاف های میان توکیو و واشنگتن با علی ماجدی، سفیر پیشین ایران در ژاپن، به گفتگو نشستیم : 

سابقه  رابطه میان روسیه و ژاپن چیست؟ به نظر می رسد که توکیو در زمره اصلی ترین متحدان آسیایی ایالات متحده است. در این میان چه جایگاهی می توان برای روسیه در سیاست خارجی ژاپن متصور شد؟
روسیه به عنوان کشوری دور از نظر همسایگی برای ژاپن،  در آنسوی آبهاست که همواره میان دو کشور اختلافاتی نیز وجود داشته و این اختلاف با توجه به سابقه تاریخی است که پس از جنگ جهانی میان روسیه و ژاپن به وجود آمده  است. اختلافاتی که دو کشور بر سر جزایر دارند  همچنان لاینجل باقی مانده و به نظر نمی رسد که دیدار شینزو آبه از مسکو به دلیل حل این مساله صورت گرفته باشد. ژاپن از نظر امنیتی و به ویژه از نظر امنیت هسته ای زیر چتر امریکاست و در این مورد نباید تردید کرد و به بیان دیگر ژاپن از نظر امنیتی بیشترین رابطه را با امریکا دارد و از سوی دیگر کره شمالی و روسیه و چین نیز سلاح هسته ای دارند، در نتیجه چنین وابستگی از این جهت نیز محاسبه شده است. شاید ژاپن بالقوه این استعداد را داشته باشد که هسته ای شود اما اجازه چنین کاری به آن داده نمی شود، گرچه از نظر  تکنولوژی توان دسترسی دارند اما هنوز به این سو حرکت نکردند.
صرف نظر از مسائل امنیتی سیاست های خارجی ژاپن تا اندازه ای هماهنگی بیشتری با اروپا دارد تا امریکا. همچنین باید اضافه کرد که به طور کلی ژاپنی ها به شکل سنتی با جمهوری خواهان نزدیک تریند تا با دموکرات ها.  در نتیجه این دیدگاه نسبت به دموکرات ها رایج است که البته اثرات چندانی هم دربرندارد.

با استناد به خبرها گفته می شود که اصلی ترین هدف نخست وزیر ژاپن از این سفر، نیل به توافقنامه هایی در خصوص تامین انرژی است. آیا روسیه در زمره شرکای اقتصادی جدی ژاپن است و رابطه اقتصادی میان دو کشور را چگونه ارزیابی می کنید؟
به نکته مهمی در خصوص روابطی که آبه در این مقطع با روسیه دارد باید توجه کرد که آن بیشتر مساله انرژی و متنوع کردن منابع انرژی در ژاپن است. ژاپن از نظر انرژی همواره به خارج وابسته است و با توجه به حادثه فوکوشیما که انرژی هسته ای با سوالات زیادی  در ژاپن مواجه شد، به نظر نمی رسد در این کشور انرژی هسته ای برای افزایش مصرف جایگاهی داشته باشد. در نتیجه باید انتظار داشت که ژاپن به سمت انرژی های نفت و گاز گام بردارد و مذاکراتی که از چندین سال پیش میان روسیه و ژاپن برقرار شده نیز برای بهره بردای از خطوط گاز و یا نفت روسیه است.
همانطور که می دانید  ژاپن بیشترین وابستگی را از نظر انرژی و امنیت آن با خلیج فارس داشته که ایران نیز سهم عمده ای در تامین انرژی این کشور داشته است و اوج آن به دوران اصلاحات بازمی گردد. در آن دوران سهم برداشت ژاپن از ایران  به 700 هزار بشکه رسید و ایران دومین تامین کننده انرژی در ژاپن بود و سهم ایران نیز به حدود 17 درصد رسید.  از سوی دیگر آنها نیز در پروژه آزادگان مشارکت داشتند و پیش از آن نیز در پروژه خفچی در عربستان که حدود 300 هزار بشکه نفت خام از آن بدست آوردند. جانشین این 300 هزار بشکه پروژه  آزادگان شد که بالقوه می توانست این مبادلات انرژی را تا 400 هزار بشکه افزایش دهد اما به دلیل تحریم های که پیش آمد آنها از آزادگان خارج شدند. بنابراین آزادگان از سبد انرژی آنها کنار گذاشته شد که جانشین آن را نیز که خفچی بود هم از دست داده بودند.
بنابراین ژاپنی ها به دنبال امنیت انرژی که بخشی از آن در قراردادهای ترم یا با سرمایه گذاری باشد، هستند و به نظر می رسد صحبت هایی که با روسیه داشتند و ابتر مانده بود مجددا احیاء شده و سفر آبه به مسکو  برای جانشین کردن نفت ایران بود چراکه ژاپن قصد ندارد وابستگی انرژی به خلیج فارس را ادامه دهد.
حرکت های ژاپن بیش از آنکه حرکت هایی سیاسی باشد حرکت اقتصادی است و در حرکت های اقتصادی، انرژی و امنیت انرژی برای آنها مهم است که میزانی از این حرکت ها به شکل قراردادهای طولانی مدت باشد تا بتوانند بر آن تکیه کنند.

ظاهرا ریشه اختلاف میان مسکو و توکیو در مسائل ارضی است اما در چندسال اخیر شاهد افزایش اختلاف های اقتصادی و سیاسی میان توکیو و واشنگتن نیز بوده ایم. رویکرد دولت فعلی ژاپن به این اختلاف های اقتصادی چیست و ذاتا ریشه این اختلاف ها در کجاست؟
اختلافات آنها اختلاف های ارضی است که به جنگ جهانی اول و دوم باز می گردد و از زمانی شوروی سابق این اختلاف ها بر سر جزایر وجود داشته است. نکته دیگر این است که از زمانی که آبه به قدرت رسیده و حدود سه سالی که دموکرات ها روی کار بودند، برتری جویی اقتصادی امریکا بیشتر بوده و یا به عبارت دیگر خواسته های اقتصادی امریکا با ژاپن بیشتر مورد پذیرش دموکرات ها قرار گرفته است، برخلاف آنکه دولت دموکرات ها مدعی بودند که می توانند مستقل تر از حزب LDP (حزب لیبرال دموکرات) در ژاپن حرکت کنند.  پس از جنگ جهانی دوم حزب LDP همواره به شکل تنهایی و یا به شکل ائتلافی همیشه حاکمیت را دست داشته است و اما در هشت ماهی از سال 1993 به بعد حدود سه سالی است که دموکرات ها به قدرت رسیدند. آنها مدعی بودند که  قدرت چانه زنی بیشتری با امریکا خواهند داشت و می توانند در خصوص جزیره اوکیناوا وارد چالش شوند و نفوذ امریکا را در این جزیره کاهش دهند. اما نه تنها به این اهداف دست پیدا نکردند بلکه در زمینه اقتصادی قدرت ین در مقایسه با دلار به 80 رسید که این روند اقتصاد ژاپن را با مشکل مواجه کرد. زمانی که LDP مجددا به قدرت رسید (رشد اقتصادی کشورهایی همانند ژاپن، چین و کره در صادرات است، اگر ارزش پول آنها بالا باشد  قدرت صاردات آنها کاهش پیدا می کند) یعنی حدود10 سال پیش یک دلار به 105 و حتی تا 140 ین هم رسید، اما در این دوره  به تدریج پایین آمده و  حتی یک دلار به 80 ین رسیده است، هم اکنون مجددا  در طول مدت 6 ماه ارزش ین حدود 20درصد کاهش پیدا کرده که این روند برای اقتصاد ژاپن مفید است، یعنی یک دلار به حدود 100 ین  رسیده است . این مساله نیز چالشی میان امریکا و ژاپن است، به دلیل آنکه ژاپن قدرت صادرات خود به امریکا از دست داده است. در نتیجه احتمالا امریکایی ها از کاهش ارزش ین نارضایتی دارند. این کشورها به دنبال منافع خود هستند در نتیجه چنین مساله ای تبدیل به چالش نمی شود و ژاپنی ها بارها اعلام کرده اند که با امریکا رقیب سرسختی هستند.

با این اوصاف می توان سفر آبه به روسیه را به نوعی قدرت نمایی در برابر امریکا خواند؟
بله. به نظر می رسد دولت آبه با کاهش ارزش ین قدرت چانه زنی خود را با امریکایی ها افزایش داده است و در مقابل امریکا نیز حتما موضوع انرژی را مطرح می کند و ممکن است محدودیت های پنهانی برای ژاپن در خلیج فارس با توجه به نفوذی که امریکا در این منطقه بر کشورهایی همچون عربستان و قطر دارد، ایجاد شود. بنابراین ژاپن برای امنیت خود رویکردی به سوی روسیه دارد. این مسائل در رویکردهای سیاسی وجود دارد و هیچ کدام معنی قطع رابطه نمی دهد بلکه بازی های سیاسی است که در هر دوره ای به سمتی که منافع بیشتری وجود دارد گرایش پیدا می کنند. بنابراین به نظر می رسد موضوع انرژی در کنار سایر مسائل ژاپن وجود دارد و  کاهش ارزش پول این کشور که (تا اندازه ای با تذکر امریکا) منجر به افزایش  صادرات ژاپن به امریکا و بالعکس کاهش صادرات امریکا به ژاپن شود.
ژاپن با توجه به اهمیتی که به انرژی می دهد قصد دارد تا خود را مستقل تر کرده و در نتیجه به سوی روسیه تمایل پیدا کرده است و  شاید بتوان گفت این سفر گویای اختلاف نظر امریکا و ژاپن در مسائل اقتصادی است./14

انتشار اولیه: سه شنبه 10 اردیبهشت 1392/ باز انتشار: شنبه 14 اردیبهشت 1392