نابسامانی در سیاست خارجی ايران

ديپلماسى ايرانى: داود هرمیداس باوند معتقد است برکناری وزیر خارجه در حالی که در ماموریت خارجی به سر می برد اولا حاکی از شکاف قابل توجهی بین رئیس جمهور و وزیر خارجه است و از سوی دیگر نمایانگر نوعی نابسامانی در سیاست خارجی ایران است.

گفتاری از دکتر هرمیداس باوند، تحلیل‌گر مسائل بین الملل براى ديپلماسى ايرانى:

تغییر وزیر خارجه در مواردی که رئیس جمهور با وزیر خارجه در مورد سیاست های خارجی و اجرای آن اختلاف نظر دارند امری مرسوم در همه کشورهای جهان است. این امر بسیار اتفاق افتاده است که وزیر خارجه ای به این دلیل که رئیس جمهور در مسائل سیاست خارجی با وزیر خارجه مشورت نمی‌کند کناره گیری کرده اند. مثلا لرد جورج براون وزیر خارجه اسبق بریتانیا در دوره هارولد ویلسون، در اعتراض به این که نخست وزیر در مسائل سیاست خارجی با او مشورت نمی کند از مقام خود کناره گیری کرد. به هر حال وزیر خارجه، به عنوان کسی که سکاندار سیاست خارجی است باید بتواند نظر خود را در این حوزه اعمال کند و از استقلال برخوردار باشد و طبیعی است که وقتی چنین نشود کناره گیری کند.

با این وجود در ایران مراکز متعددی در امر تصمیم گیری در سیاست خارجی دخالت دارند. حتی ائمه جماعات نماز جمعه ها هم در مورد مسائل سیاست خارجی نظر می دهند. به این دلیل وزیر خارجه در ایران، چونان کشورهای دیگر مسئولیت کامل سیاست خارجی را برعهده ندارد. بارها شاهد بوده ایم که ماموریت های مهم دیپلماتیک را افرادی غیر از وزیر خارجه به عنوان مثال ولایتی یا مشایی به عهده گرفته اند.

در دوره وزارت منوچهر متکی این امر کمی پر رنگ تر از دوره های گذشته شد. به نحوی که شاهد بودیم رئیس جمهور به انتصاب افرادی در کابینه و در خارج از وزارت خارجه اقدام کرد که به موازات وزارت خارجه در مناطق مختلف جغرافیایی به اجرای سیاست های خارجی بپردازند. یعنی در سال های گذشته نوعی موازی کاری با وزارت خارجه مطرح بود و مجلس هم به این کار انتقاد داشت و آن را بی اعتبار کردن وزارت خارجه می دانست.  به هر حال این نوع رفتارها موجب می شد که شایعاتی در مورد عدم همسویی وزیر خارجه با رئیس جمهور منتشر شود.

این بحث مطرح است که در زمانی که احمدی نژاد به تشکیل کابینه خود اقدام می کرده شخص دیگری را برای وزارت خارجه مدنظر داشته است با این حال پشتبیانی مجلس و دیگر کانون های دیگر، قدرت منوچهر متکی را به رئیس جمهورتحمیل کرد و این موضوع موجب شد که متکی فاقد آن اختیاراتی باشد که به طور معمول وزرای خارجه دارند.  

به نظر می رسد در این دوره منوچهر متکی وزیر خارجه در حاشیه بوده اند. یعنی دارای اختیارات لازمه نبوده اند و در بسیاری از مذاکرات و تصمیم گیری های مهم حضور نداشته است. با این حال او مجری سیاست های خارجی جریانی بود که به اصول گرایی معروف است و وظیفه اجرای تغییرات مطلوب دولت در وزارت خارجه را به عهده گرفت. در دولت نهم سیاست تهاجمی در روابط خارجی برگزیده شد و ایشان هم باید مجری این سیاست تهاجمی می بود.

با این حال در شرایط کنونی که ایران با مشکلاتی نظیر تحریم مواجه است و از سوی دیگر مذاکرات حساس ایران با کشورهای قدرتمند جهان در حال انجام است این که وزیر خارجه در حالی که در ماموریت در یک کشور آفریقایی به سر می برد از کار برکنارمی شود حاکی از این است که بین احمدی نژاد و متکی در مبنای نگرش در سیاست خارجی اختلاف نظر وجود داشته است و این منطقی است اگر احمدی نژاد بخواهد از موازی کاری پرهیز کند فردی را به وزارت خارجه منصوب کند که همسو با خود باشد.

هرچند سابقه نشان داده که رئیس جمهور در برکناری وزرای خود چندان قائل به رعایت ضوابط نیست و در مورد برکناری منوچهر متکی نیز همین رفتار را پيش گرفته است. با این حال این که در زمانی که وزیر خارجه در ماموریت خارجی به سر می برد و در واقع دارای اختیار تام از طرف دولت است به این ترتیب از کار برکنار شود اولا حاکی از شکاف قابل توجهی بین رئیس جمهور و وزیر خارجه است و از سوی دیگر نمایانگر نوعی نابسامانی در سیاست خارجی ایران است که این در زوایای مختلف در سال های گذشته وجود داشته است.

بخشی از این نابسامانی را می توان در این دید که ورای مسئله هسته ای در سایر مسائل سیاست خارجی استراتژی واحدی وجودندارد. علاوه بر این چنان که گفته شد در 5 سال گذشته وزارت خارجه در بسیاری از تصمیمات در حاشیه بوده و این نهاد کارایی لازم را نداشته است. هرچند با تغییر وزیر خارجه هم نمی توان انتظار داشت نارسایی ها و نابسامانی ها از دستگاه دیپلماسی کشور حذف شود. چرا که آقای احمدی نژاد اجازه نخواهد داد که وزیر خارجه شخصیتی مستقل و دارای اراده و استقلال رای باشد. او وزیری می خواهد که کاملا تابع و مطیع باشد.