بحران یمن: بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی در تقابل ژئوپلیتیک

دیپلماسی ایرانی: جنگ یمن با ظهور انصارالله به عنوان یک نیروی مسلط بر بخش عمده شمال این کشور، به یک نقطه کانونی برای رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی تبدیل شده است. حوثی‌ها با تکیه بر شبکه‌ای پیچیده از حمایت‌های داخلی و خارجی، نه تنها از لحاظ مالی بلکه از نظر نظامی توانستند موقعیت خود را تقویت کنند. این شبکه حمایت، از دولت‌ها، شرکت‌های خصوصی، فعالان اقتصادی و حتی انجمن‌های خیریه متشکل است که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به تداوم حضور نظامی و سیاسی انصارالله کمک می‌کند.[1] با وجود تحریم‌های بین‌المللی و فشارهای سیاسی بر انصارالله، این شبکه همچنان با خلاقیت و انعطاف، راه‌های جدیدی برای حمایت از این جنبش می‌گشاید .بررسی این ساختار نامرئی، تنها افشای ابعاد پیچیده‌ی جنگ یمن نیست، بلکه نشان‌دهنده‌ی تحولی ژئوپلیتیک در منطقه است؛ جایی که بازیگران دولتی و غیردولتی هر یک با اهداف متفاوت، از ابزار حمایت مالی و نظامی برای پیشبرد منافع ژئوپلتیک خود استفاده می‌کند. آن چه مسلم است این‌که کشمکش فعلی بدون حل ریشه‌های ساختاری داخلی، دشوار به پایان می‌رسد.

۱. حمایت های چند وجهی
الف) ایران و محور مقاومت

مهم‌ترین متهم در تأمین مالی، تسلیحاتی و آموزشی حوثی‌ها ایران است. ایران این اتهامات را رد می‌کند و بر راه‌حل سیاسی تأکید دارد، اما اتهاماتی توسط آمریکا، عربستان و منابع مستقل ارائه شده که عبور تسلیحات و کمک‌های نظامی از ایران به یمن را مدعی است. 2][3][4]

ب) روسیه؛ بازیگر نوظهور استراتژیک

در سال‌های اخیر، روسیه با هدف مقابله با نفوذ غرب، فعالانه وارد عرصه حمایت از انصارالله شده است. مسکو با ارائه اطلاعات راهبردی، آموزش نظامی، کمک در هدف‌گیری کشتی‌های دریایی و حتی تسهیل انتقال تجهیزات نظامی پیشرفته – به ویژه موشک‌های ضدکشتی مانند “یاخونت” – نقش مهمی در تقویت ظرفیت نظامی حوثی‌ها ایفا کرده است. علاوه بر این، استخدام نظامیان یمنی برای جنگ در اوکراین توسط روسیه، منافع متقابلی برای دو طرف مهیا می‌کند؛ چرا که روسیه می‌تواند توجه و منابع غرب را از اوکراین منحرف کند.[1][5][6]

ج) چین؛ استراتژی دوگانه اقتصادی – امنیتی

رویکرد چین نسبت به بحران یمن، ترکیبی از منافع اقتصادی و ملاحظات ژئوپلیتیک است. پکن به واسطه حجم بالای نفت وارداتی از ایران (تا ۹۰ درصد) عملاً به تأمین مالی عملیات حوثی‌ها در دریای سرخ کمک می‌کند. همچنین سرمایه‌گذاری شرکت‌های چینی در پروژه‌های نفتی و زیرساختی یمن، هرچند گاه بعداً به سبب فشار بین‌المللی متوقف شده از تمایل چین به حفظ کانال‌های ارتباطی و جایگاهش برای دوران پساجنگ نشان دارد. چین، اگرچه ظاهراً بی‌طرف است، اما تلاش می‌کند با هر دو طرف (عربستان و ایران) و حتی دولت یمن و انصارالله ارتباط خود را حفظ کند.[1][7][8]

د) آمریکا و غرب؛ فشار، تحریم و ائتلاف نظامی

آمریکا و متحدانش با تحریم و اقدامات نظامی مستقیم، تلاش می‌کنند توان تهاجمی حوثی‌ها را محدود کنند. واشنگتن بارها ایران و شبکه‌های ایرانی را مسئول اصلی تجهیز و حمایت مالی – نظامی از حوثی‌ها دانسته است، با این حال کمک‌های بشردوستانه ارسالی نیز به سبب کنترل انصارالله بر صنعا، گاه در مسیر مناسبات داخلی این گروه صرف می‌شود.[9][10]

۲. شبکه‌های مالی 

الف) منابع داخلی 

انصارالله با کنترل سازمان‌ها و نهادهای اقتصادی، بانک‌ها، شرکت‌های نفتی و دفاتر سازمان‌های بین‌المللی در صنعا، بر بخش عمده منابع مالی یمن سیطره یافته است. شورای عالی مدیریت و هماهنگی امور بشردوستانه و همکاری‌های بین‌المللی (SCMCHA) به عنوان ارگان اصلی تخصیص و هدایت کمک‌های مالی خارجی عمل می‌کند و مانع از جریان شفاف این کمک‌ها به مردم عادی شده است و عمده منابع را در راستای اهداف رژیم خود به کار می‌برد.[11]

ب) کمک‌های بشردوستانه

تخمین زده می‌شود که بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد کمک‌های جهانی ارسالی به یمن – معادل ۱.۵ میلیارد دلار سالانه – به مناطق تحت‌کنترل حوثی‌ها منتقل می‌شود. این حجم عظیم از منابع، چه به شکل کمک مستقیم غذایی و دارویی و چه به صورت انتقال نقدی، نقش مهمی در تداوم بقای اقتصادی رژیم حوثی دارد و در اولویت صرف هزینه‌های نظامی و اداری این گروه قرار می‌گیرد.[11][12]

ج) حمایت‌های غیررسمی و شبکه‌های مالی پنهان

شبکه‌های غیررسمی شامل تجارت غیرقانونی، قاچاق سوخت، ارسال حواله‌ها از اتباع یمنی خارج از کشور و کمک برخی مؤسسات خیریه داخلی و بین‌المللی، از دیگر منابع تأمین مالی انصارالله است. همچنین کمک‌های ارسالی از شبه‌نظامیان همسو در عراق و لبنان نیز در حمایت از حوثی‌ها نقش مؤثری دارند.[5][10]

۳. نقش بازیگران داخلی

الف) کنترل ساختار سیاسی و اقتصادی

انصارالله با قبضه قدرت در صنعا و تشکیل نهادهایی مانند SCMCHA و نیز کنترل بانک‌ها و شرکت‌های استراتژیک، توانسته منابع کلیدی مانند درآمدهای نفتی، گمرکات و عواید حاصل از تجارت مرزی را به منابع ارزی تبدیل و صرف حفظ نظامی‌گری جنگ کند.[11]

ب) بسیج اجتماعی و نیروی انسانی

این گروه با بهره‌گیری از ساختارهای قبیله‌ای و اجتماعی یمن، توانسته است جوانان و نیروهای محلی را بسیج و به جبهه‌های جنگ اعزام کند. بخش مهمی از منابع انسانی حوثی‌ها از داخل یمن تأمین می‌شود و آن‌ها با وعده‌ شغل، مواجب یا حتی شهروندی خارجی (در همکاری با روسیه) اعضا را جذب می‌کنند.[1][5]

۴. نقش کشورهای عربی منطقه

الف) نقش عربستان و امارات؛ بلوکه‌سازی منابع و فشار امنیتی

سیاست عربستان و امارات عمدتاً بر قطع منابع مالی و محدودسازی نفوذ حوثی‌ها تمرکز دارد. با وجود حملات هوایی و تحریم‌های بانکی، استحکام شبکه حمایتی انصارالله تا حد زیادی این فشارها را بی‌اثر کرده است. با این حال کمک‌های اعطایی عربستان به دولت رسمی یمن (تا ۵۰۰ میلیون دلار) نیز عمدتاً در خارج از کنترل حوثی‌ها هزینه می‌شود و تأثیر زیادی بر بهبود وضعیت کلی ندارد.[13]

- تقابل سیاسی محورهای نفوذ در آینده بحران یمن

در چشم‌انداز آینده بحران یمن، نقش بازیگران داخلی و خارجی تعیین‌کننده است. گروه‌هایی مانند انصارالله به دنبال تثبیت و گسترش نفوذ خود هستند، در حالی‌که کشورهای دیگری مانند عربستان سعودی و امارات هرکدام منافع خود را دنبال می‌کنند. حمایت بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای از انصارالله تقویت موقعیت این گروه در برابر تهدیدهای خارجی را باعث شده است. در این چارچوب، چند سناریو برای آینده بحران یمن پیش‌بینی می‌شود:

۱. پویایی بازیگران بین‌المللی و منطقه‌ای

ایران، روسیه و چین به عنوان محور حمایت از انصارالله، استراتژی‌های هوشمندانه و منعطفی را دنبال می‌کنند که بر اساس تحولات میدانی و فشارهای غربی دائماً تغییر می‌کند [13][14][15].

- ایران همچنان با پرهیز از پذیرش دخالت، در حفظ اهرم فشار بر عربستان، آمریکا و متحدان‌شان سعی خواهد داشت.

- روسیه، به ویژه در سایه رقابت با ناتو و جنگ اوکراین، از بحران یمن برای برهم زدن تمرکز غرب و افزایش نفوذ خود بهره خواهد برد. همکاری‌های نظامی، اعزام مشاوران و حتی انتقال احتمالی تسلیحات پیشرفته‌تر – در صورت عقب‌نشینی آمریکا از فشارها – قابل پیش‌بینی است [14].

- چین، با رویکرد «دیپلماسی تعادلی»، یمن را به عنوان گلوگاهی برای امنیت انرژی و راهبرد «کمربند و جاده» می‌بیند. پکن نه فقط تمایل دارد در صورت هرگونه تغییر، جایگاه اقتصادی خود در بازسازی یمن را تضمین کند، بلکه به طور غیرمستقیم (مثلاً از طریق پروژه‌های زیرساختی) به تقویت ظرفیت انصارالله کمک می‌کند [18][13][15].

۲. سناریوهای محتمل سیاسی – نظامی

الف) تداوم بن بست و جنگ فرسایشی

در کوتاه‌مدت و حتی میان‌مدت، کمترین سناریوی محتمل، پایان قطعی نظامی برای انصارالله است؛ زیرا شبکه حمایت خارجی، توان تکثیر راهبردی و مالی این گروه را تضمین می‌کند [12][14]. در این حالت، برنامه آمریکا برای قطع زنجیره حمایت‌ها با تحریم و حملات موضعی، فقط به تشدید اقدامات غیراسمتعارف حوثی‌ها چون حملات پهپادی و موشکی در دریای سرخ و مشخصاً علیه کشتی‌ها و زیرساخت‌های سعودی و امارات می‌انجامد [13][15][20].

ب) تشدید فشارهای غرب

در صورت اجرای حمله نظامی گسترده ائتلاف به رهبری آمریکا (مانند بازپس‌گیری بندر حدیده یا تحریم‌های فراگیر بانکی)، خطر گسترش بحران از یمن به سایر نقاط منطقه (ایران، شاخ آفریقا) افزایش می‌یابد و حوثی‌ها با بهره‌برداری تبلیغاتی قوی، در نقش قهرمان محور مقاومت ظاهر می‌شوند [15][20]. این سناریو، حتی اگر موقتاً توان نظامی گروه را کاهش دهد، اما با تداوم حمایت‌های پنهان شرکای منطقه‌ای، تأثیر قطع‌کننده نخواهد داشت.

ج) راه حل سیاسی؛ مشروط به توازن جدید

در بلندمدت، اگر توازن قوا به گونه‌ای تغییر کند که طرف‌های خارجی کلیدی (ایران، روسیه، چین، آمریکا، عربستان و امارات) به توافقی بر سر تقسیم منافع دست یابند، شانس توافق منطقه‌ای برای تثبیت آتش‌بس یا صلح نسبی وجود دارد. تا آن زمان، حوثی‌ها به دنبال بهبود جایگاه مذاکره‌ای خود از طریق کنترل بیشتر منابع و جلب توجه بازیگران خارجی باقی خواهند ماند [15].

۳. آینده منابع مالی و اقتصادی

حاکمیت انصارالله بر منابع مالی و اقتصادی مناطق شمالی، کنترل بر بانک‌ها و جذب اکثریت کمک‌های بین‌المللی [12]، موجب می‌شود رژیم حوثی همچنان ظرفیت تأمین جبهه‌های خود را داشته باشد. حتی اگر منابع خارجی محدود شود، شبکه‌های قاچاق، حواله‌ها و بهره‌برداری از کمک‌های بشردوستانه، امکان ترمیم بخشی از کسری‌ها را می‌دهند [12]. و تا زمانی که ساختار قدرت محلی و شورای SCMCHA بر عرصه اقتصادی تسلط داشته باشد، چشم‌اندازی برای فروپاشی اقتصادی سریع حکومت صنعا، متصور نیست.

۴. نقش بازیگران داخلی و بحران مشروعیت

گرچه انصارالله در کوتاه‌مدت با قبضه قدرت و بسیج داخلی، مقاومت را ادامه می‌دهد [16][17][22]، اما در بلندمدت تداوم این وضعیت با توجه به بحران انسانی و فشارهای اجتماعی، می‌تواند سبب افزایش اختلافات داخلی حوثی‌ها (میانه‌روها و تندروها[18]) و تشدید جابه‌جایی نخبگان سیاسی و اقتصادی شود. شکاف‌های درون جناحی، نزدیکی یا دوری به ایران و محور مقاومت و نوع تعامل با نهادهای بین‌المللی، تعیین‌کننده دوام یا تحول احتمالی ساختار قدرت حوثی‌ها خواهد بود.

۵. چشم‌انداز اقتصادی – بازسازی و نقش قدرت‌های جهانی

چین و روسیه به دنبال جایگاه کلیدی در آینده اقتصادی و بازسازی یمن پس از جنگ هستند. برای پکن، تضمین کنترل یا نفوذ بر پروژه‌های عمرانی، زیرساختی، نفتی و دسترسی به بنادر و لجستیک، اولویت راهبردی دارد [15]. حضور یا نفوذ روسیه در معادله قدرت یمن نیز می‌تواند بر سر خطوط انتقال انرژی، نقش‌آفرینی مستقیم در بازسازی یا اعزام متخصص تأثیرگذار باشد.

۶. مخاطرات و پیامدها

- تداوم جنگ و بحران انسانی: اگر خط فعلی حمایت‌ها و بن‌بست‌ها ادامه یابد، بحران انسانی عمیق‌تر خواهد شد و وابستگی مردم به کمک‌ها افزایش می‌یابد.

-منطقه‌ای شدن بحران: هرگونه تشدید فشار نظامی یا اقتصادی می‌تواند بحران را فرامنطقه‌ای کند و دامنه رویارویی‌ها به شاخ آفریقا و حتی دریای سرخ و تنگه هرمز کشیده شود [13][15][20].

- خطر تجزیه کامل یمن: با تداوم شکاف شمال و جنوب، نیروهای جنوب و دولت قانونی، احتمال تجزیه عملی و تثبیت مرزهای جدید در یمن بالا می‌رود.

- تغییر آرایش قدرت منطقه‌ای: روند فعلی، به نفع افزایش نقش قدرت‌های غیرغربی و تضعیف محور غربی است، اما هر تغییر ناگهانی در موازنه مرتبط با ایران – به خصوص برجام یا تشدید فشار در پرونده هسته‌ای – می‌تواند روندهای فعلی را معکوس کند [15][20].

- سخن پایانی

بحران یمن به یکی از میدان‌های اصلی رویارویی ژئوپلیتیک قرن تبدیل شده است. در افق پیش‌رو، تا زمانی که توازن منطقه‌ای به نفع یکی از قطب‌ها به شکل قاطع تغییر نکند یا توافقی بزرگ‌تر حول تقسیم منافع منطقه حاصل نشود، روند فعلی جنگ فرسایشی و سیطره اقتصاد و سیاست غیرشفاف، ادامه‌دار خواهد بود. شبکه حمایت داخلی و بین‌المللی از انصارالله با انطباق دائمی بر تحولات، بقای این بازیگر را فعلاً تضمین کرده است. تنها راه پایان بحران، توافق و اجماع منطقه‌ای – بین‌المللی بر سر آینده سیاسی یمن و برخورد شفاف و منصفانه با موضوعات انسانی، اقتصادی و هویتی است؛ وگرنه، بحران یمن همچنان به عنوان گره کور سیاست خاورمیانه باقی خواهد ماند.

-References

1-https://www.armedgroups-internationallaw.org/2025/01/14/the-houthis-from-local-insurgency-to-regional-non-state-powerhouse-shaping-middle-east-dynamics/
2-https://thediplomat.com/2024/01/chinas-response-to-the-houthi-attacks-in-the-red-sea/
3-https://www.chathamhouse.org/2024/01/houthi-attacks-red-sea-help-china-criticize-us-threaten-long-term-policy
4-https://responsiblestatecraft.org/2023/07/13/what-is-china-doing-in-yemen/
5-https://carnegieendowment.org/research/2025/02/leverage-beyond-yemen-ansar-allah-and-its-iraqi-alliances?lang=en
6-https://www.atalayar.com/en/articulo/politics/who-are-the-houthis-in-yemen-and-who-finances-them/20240112142735195623.html
7-https://www.foxnews.com/world/chinese-firm-aiding-houthi-attacks-us-vessels-airstrikes-kill-74
8-https://www.counterextremism.com/content/houthi-diversion-humanitarian-assistance-yemen
9-https://www.counterextremism.com/content/houthi-diversion-humanitarian-assistance-yemen
10-https://www.siasat.com/iran-rejects-us-accusation-of-funding-arming-yemens-houthis-3180557/
11-https://newsyemen.news/new/93915
12- https://www.armedgroups-internationallaw.org/2025/01/14/the-houthis-from-local-insurgency-to-regional-non-state-powerhouse-shaping-middle-east-dynamics/
13- https://thediplomat.com/2024/01/chinas-response-to-the-houthi-attacks-in-the-red-sea/
14- https://carnegieendowment.org/research/2025/02/leverage-beyond-yemen-ansar-allah-and-its-iraqi-alliances?lang=en
15- https://chathamhouse.org/2024/01/houthi-attacks-red-sea-help-china-criticize-us-threaten-long-term-policy
16- https://www.foxnews.com/world/chinese-firm-aiding-houthi-attacks-us-vessels-airstrikes-kill-74
17- https://www.atalayar.com/en/articulo/politics/who-are-the-houthis-in-yemen-and-who-finances-them/20240112142735195623.html
18- https://responsiblestatecraft.org/2023/07/13/what-is-china-doing-in-yemen/
19- https://sanaacenter.org/publications/main-publications/24378
20- https://www.counterextremism.com/content/houthi-diversion-humanitarian-assistance-yemen
21- https://newsyemen.news/new/93915
22- https://www.siasat.com/iran-rejects-us-accusation-of-funding-arming-yemens-houthis-3180557/