نگاهی بر حقوق مسافران هوایی از کودکان تا بزرگسالان در عصر جهانی‌سازی

نویسنده: مهشید جمالی، کارشناس‌ارشد حقوق بین‌الملل و کارشناس زبان و ادبیات انگلیسی

دیپلماسی ایرانی: حق عبور و مرور ازجمله حقوق بنیادین است که در نظام حقوق بین‌الملل بشر به رسمیت شناخته شده است که به افراد این امکان را می دهد تا بدون هرگونه مانعی از یک کشور به کشوری دیگر سفر کنند. به حق عبور و مرور آزادانه در ماده ۱۳ اعلامیه جهانی حقوق بشر و ماده ۱۲ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی اشاره شده است. هم‌چنین کنوانسیون حقوق کودک در ماده ۱۰ به ارتباط فرامرزی کودک با والدین خود پرداخته و در بند ۲ ماده مذکور، به حق عبور و مرور کودکانی اشاره کرده است که والدین آن‌ها در کشورهای متفاوتی مقیم هستند و این ماده اشعار داشته که کودک حق دارد تماس و روابط شخصی منظمی با والدین خود برقرار کند و هم کودک و هم والد، حق ترک هر کشوری از جمله کشور خود و هم‌چنین ورود آزادانه به کشور خود را دارند که این حق باید توسط کشورهای عضو کنوانسیون حقوق کودک به رسمیت شناخته و محترم شمرده شود.

حق عبور و مرور به‌ویژه در حمل و نقل هوایی از اهمیت بسزایی برخوردار است از آن جهت که با توجه به جهانی شدن ارتباط میان افراد، سفر هوایی به یکی از سریع‌ترین و مهم‌ترین روش‌های حمل و نقل بدل شده است. در این میان، مسافران از حقوقی برخوردارند که لازم است به آن‌ها توجه شود و محترم شمرده شوند و روز جهانی هواپیمایی کشوری که هر ساله در ۷ دسامبر برگزار می‌شود، فرصتی است تا اهمیت این مسئله و ضرورت توجه و حمایت از حقوق مسافران، از جمله کودکان و بزرگسالان، در مرکز توجه قرار گیرد. هدف اصلی روز جهانی هواپیمایی کشوری، ایجاد و تقویت آگاهی جهانی درباره اهمیت هوانوردی بین‌المللی کشوری برای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورهای مختلف در راستای تحقق منافع و حقوق تمام ابناء بشر است.

در نظام حقوق بین‌الملل، کنوانسیون‌های مختلفی وجود دارند که به‌طور خاص به حمل و نقل هوایی و حقوق مسافران پرداخته‌اند که عبارت‌اند از کنوانسیون ورشو(Warsaw Convention) مصوب ۱۹۲۹، پروتکل‌های الحاقی آن (سیستم ورشو) و کنوانسیون مونترال(Montreal Convention) مصوب ۱۹۹۹ که علاوه بر حقوق مسافران، به مسئولیت‌های شرکت‌های هواپیمایی در موارد بروز حوادث و خسارات مرتبط با سفرهای هوایی پرداخته‌اند. در باب اهمیت حمل و نقل هوایی و به منظور تنظیم و بهبود این صنعت، علاوه بر کنوانسیون‌های مذکور، دو سازمان کلیدی در سطح جهانی تاسیس شده‌اند که به‌طور مستقیم با سازمان ملل متحد در ارتباط هستند و نقش مهمی در سیاست‌گذاری‌های بین‌المللی ایفا می‌کنند که سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری به اختصار ایکائو (International Civil Aviation Organization, ICAO) و انجمن بین‌المللی حمل و نقل هوایی به اختصار یاتا (International Air Transport Association, IATA) نام دارند. سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو) در سال ۱۹۴۴ در کنفرانس شیکاگو (Chicago Convention on International Civil Aviation) تاسیس شد. این کنفرانس عملا به منظور ایجاد یک چارچوب قانونی برای حمل و نقل هوایی بین‌المللی برگزار شد. ایکائو به‌عنوان یک سازمان تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد، وظیفه دارد تا استانداردهای بین‌المللی را در زمینه‌ی ایمنی، کارایی، امنیت و توسعه پایدار حمل و نقل هوایی تعیین کند، ایکائو از آن جهت که یک نهاد تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد است، تحت نظارت این نهاد قرار دارد و سیاست‌ها و تصمیم‌های خود را در راستای اهداف سازمان ملل متحد اتخاذ می‌کند و در زمینه‌های مختلفی از جمله ایمنی هوایی، تغییرات اقلیمی و امنیت پرواز با دیگر نهادهای بین‌المللی همکاری می‌کند. انجمن بین‌المللی حمل و نقل هوایی (یاتا( نیز در سال ۱۹۴۵، دقیقا یک سال پس از به وجود آمدن ایکائو، تاسیس شد. یاتا به‌عنوان یک انجمن تجاری برای خطوط هوایی عمل می‌کند و هدف آن تسهیل حمل و نقل هوایی و ارتقاء همکاری‌های بین‌المللی، میان خطوط هوایی است. تاسیس ایکائو و یاتا نشان‌دهنده تلاش‌های جهانی برای تنظیم و بهبود صنعت حمل و نقل هوایی است.

اما در تشریح کنواسیون ورشو که به‌عنوان اولین چارچوب قانونی برای حمل‌ و نقل هوایی بین‌المللی، مسئولیت‌های شرکت‌های هواپیمایی را در قبال مسافران تعیین کرده لازم به ذکر است که این کنوانسیون در مورد حقوق مسافران که کلیه ابناء بشر از کودکان تا بزرگسالان را در برمی‌گیرد، تاکید ورزیده است. طبق این کنوانسیون، شرکت‌های هواپیمایی مسئول جبران خسارت‌های وارده به مسافران هستند. کنوانسیون مونترال نیز مکمل کنوانسیون ورشو است و مسئولیت‌های بیشتری را برای شرکت‌های هواپیمایی تعیین می‌کند. این کنوانسیون بر اهمیت جبران خسارت به مسافران تاکید دارد و بر تسهیل شرایط برای دریافت غرامت اهتمام ورزیده است. هم‌چنین در این کنوانسیون، حق مسافران از کودک تا بزرگسال در برابر هرگونه آسیب یا خسارت ناشی از تاخیر یا حوادث هوایی مورد حمایت قرار گرفته است. 

یاتا در ادامه، در اصول اساسی در راستای حمایت از مسافر (مصرف‌ کننده)، موارد مهمی را تبیین کرده و به حقوق مسافران اشاره کرده و اشعار داشته است که مسافران باید به اطلاعات مربوط به حقوق قانونی و قراردادی خود و راهنمایی‌های واضحی در مورد این‌که کدام رژیم در وضعیت خاص آن‌ها اعمال می‌شود، دسترسی داشته باشند. 
هم‌چنین مسافران باید به اطلاعاتی چون نرخ بلیط شامل مالیات‌ها و هزینه‌ها قبل از خرید بلیط و خطوط هوایی که پرواز مربوطه را انجام می‌دهند به‌طور شفاف و روشن دسترسی داشته باشند. خطوط هوایی نیز باید تمام تلاش خود را برای حفظ اطلاع‌رسانی منظم به مسافران در صورت بروز اختلال در خدمات انجام دهند و هم‌چنین باید رویه‌های موثر رسیدگی به شکایات را ایجاد و حفظ کنند که به‌طور واضح به مسافران اطلاع‌رسانی شود و حقوق مسافران که در مقررات گنجانده شده‌اند باید اصل تناسب را منعکس کنند و نباید بین ایمنی و حقوق مسافر مصالحه‌ای وجود داشته باشد. از طرف دیگر، جبران خسارت و پرداخت غرامت باید به‌طور عادلانه و واضح صورت پذیرد و قانون‌گذاری باید واضح و بدون ابهام باشد. 

در این میان نیز، روز جهانی هواپیمایی کشوری، تمام موارد مذکور در زمینه حمل و نقل هوایی را در برمی‌گیرد و توجه جامعه جهانی را به صنعت هوانوردی و حقوق مسافران جلب می‌کند و به کاهش ردپای کربن هوانوردی نیز تاکید می‌کند و هدف بلندپروازانه دست‌یابی به انتشار مقدار صفر کربن را تا سال ۲۰۵۰ دنبال می‌کند. 

۷ دسامبر به منظور یادآوری اهمیت صنعت هواپیمایی در تسهیل ارتباطات بین‌المللی و توسعه اقتصادی کشورها تعیین شده و با رشد روزافزون این صنعت، توجه به حقوق مسافران نیز اهمیت بیشتری پیدا کرده است که به‌طور ضمنی، تاکید بر حق عبور و مرور آزادانه نیز از آن استنباط می‌شود.

در نتیجه حقوق مسافران به مجموعه‌ای از قوانین و مقررات اطلاق می‌شود که هدف آن تضمین امنیت، راحتی و انصاف برای مسافران در طول سفرهای هوایی است که به‌طور کلی مسافران:

۱.حق بر داشتن اطلاعات دقیق از پرواز خود دارند، بدان معنا که از زمان و وضعیت پرواز، شرایط لغو یا تاخیر مطلع شوند.

۲.مسافران حق دریافت جبران خسارت در صورت تاخیر، لغو یا تغییر ناگهانی پرواز دارند که این جبران خسارت می‌تواند شامل استرداد هزینه بلیط یا ارائه خدمات جایگزین باشد.

۳.مسافران حق امنیت و ایمنی پرواز دارند و می‌بایست استانداردهای ایمنی در فرودگاه‌ها و هواپیماها رعایت شوند.

مضاف بر موارد مطروحه، مسافران هم‌چنین حق دارند از خدمات مناسب و دسترسی آسان به امکانات فرودگاهی برخوردار باشند و در این زمینه باید به حقوق افراد دارای معلولیت و با نیازهای ویژه نیز توجه شود و تبعیضی وجود نداشته باشد. هم‌چنین لازم است تا با مسافران با احترام و رفتار شایسته برخورد شود و هیچ‌گونه تبعیضی در ارائه خدمات به واسطه نژاد، رنگ، جنسیت، ملیت و موارد دیگر وجود نداشته باشد. و البته که ضروری است تا برای ایمنی کودکان در طول سفر، تجهیزاتی در نظر گرفته شود و سرگرمی‌های متناسب برای آنان پیش‌بینی شده باشد و کارکنان در زمینه رفتار با کودکان، به‌درستی آموزش دیده باشند، زیرا کودکان به‌عنوان مسافران ویژه نیازهای خاصی دارند که لازم است قوانین و مقررات مربوط به حقوق آن‌ها به دقت رعایت شوند.

در نهایت توجه به اهمیت حمل و نقل هوایی و حق عبور و مرور آزادانه، علاوه‌بر افزایش آگاهی جهانی درباره ضرورت وجود این صنعت، فرصتی است تا به اهمیت رعایت حقوق مسافران نیز توجه شود و تلاش‌ها برای بهبود کیفیت خدمات در صنعت هواپیمایی ادامه یابد و هر مسافر از حقوق خود آگاهی پیدا کند تا در صورت نیاز و نقض حقوق، از طریق مطالبه‌گری و با آگاهی کامل به استیفای آن‌ها بپردازد. در این میان کودکان نیز همانند بزرگسالان از حقوقی بنیادین برخوردارند که نباید نادیده گرفته و فراموش شوند.