بشار اسد: قدرت، بحران و سقوط

نویسنده: سید کامران یگانگی، عضو هیات علمی دانشگاه 

دیپلماسی ایرانی: بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه که پس از درگذشت پدرش، حافظ اسد، در سال ۲۰۰۰ به قدرت رسید، در ابتدا به‌عنوان یک چهره جوان و اصلاح‌طلب معرفی شد. اما در نهایت، دوران حکمرانی او به یکی از بحران‌زا‌ترین و خونین‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر سوریه تبدیل شد. این یادداشت به تحلیل نقاط عطف زندگی سیاسی بشار اسد و دلایل اصلی سقوط حکومت او می‌پردازد و همچنین به برخی از اقدامات مثبت او در دوران حکومت اشاره می‌کند.

۱. ظهور بشار اسد: از چشم‌انداز اصلاحات تا تثبیت قدرت

بشار اسد در سال ۲۰۰۰، پس از مرگ پدرش حافظ اسد که ۳۰ سال در سوریه حکومت کرده بود، به ریاست جمهوری رسید. او به‌عنوان فردی تحصیل‌کرده و با تحصیلات پزشکی در لندن، در ابتدا به‌عنوان یک چهره جدید و متمایز از پدرش معرفی می‌شد. او وعده اصلاحات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را داد و بسیاری از ناظران بین‌المللی امیدوار بودند که سوریه در دوران بشار اسد وارد مرحله‌ای جدید از دموکراسی و آزادی شود.

بشار اسد به‌ویژه در ابتدای دوران ریاست جمهوری‌اش به دنبال افزایش آزادی‌های مدنی و توسعه اقتصادی بود و حتی برخی از مخالفان داخلی برای مدت کوتاهی از فضای سیاسی آرام‌تر استفاده کردند. با این حال، این دوره کوتاه به‌سرعت پایان یافت و اصلاحات بشار اسد به دلایلی متعدد با شکست مواجه شد.

۲. بحران‌ها و انقلاب‌ها: از بهار عربی تا جنگ داخلی

بحران اصلی حکمرانی بشار اسد زمانی آغاز شد که در سال ۲۰۱۱، موج بهار عربی به سوریه رسید. در پی اعتراضات مردمی در کشورهای عربی که دموکراسی، آزادی و برکناری دیکتاتورها خواستار بودند، مردم سوریه نیز علیه فساد، بیکاری و فساد در رژیم بشار اسد اعتراض کردند. اعتراضات اولیه مسالمت‌آمیز بود، اما به‌سرعت به خشونت کشیده شد.

در پاسخ به این اعتراضات، بشار اسد ابتدا دست به سرکوب گسترده‌ای زد و نیروهای امنیتی و نظامی را برای مقابله با تظاهرات به‌کار گرفت. اما این سرکوب‌ها باعث شد که اعتراضات به سرعت به جنگ داخلی تبدیل شود. طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴، جنگ داخلی سوریه شدت گرفت و گروه‌های مختلفی مانند داعش، جبهه النصره و نیروهای کردی وارد عرصه نبرد شدند.

در همین زمان، حمایت‌های خارجی از مخالفان اسد و همچنین حمایت روسیه و ایران از رژیم او، جنگ را پیچیده‌تر کرد. جنگ داخلی که به‌طور رسمی هنوز پایان نیافته، موجب کشته شدن بیش از ۵۰۰هزار نفر و آوارگی میلیون‌ها نفر شد.

۳. نقاط عطف در حکمرانی بشار اسد

• حمایت ایران و روسیه: یکی از عوامل اصلی بقای بشار اسد در قدرت، حمایت‌های ایران و روسیه بود. این دو کشور به‌شدت از رژیم بشار اسد حمایت کردند و کمک‌های نظامی و مالی زیادی را در اختیار او قرار دادند. ارتش سوریه، با حمایت روسیه، توانست بخش‌هایی از کشور را از دست مخالفان بازپس‌گیرد.

• حمله شیمیایی به غوطه شرقی (۲۰۱۳): یکی از  اتهامات در دوران حکمرانی بشار اسد، حملات شیمیایی در غوطه شرقی بود که بر اساس گزارش‌های مختلف، رژیم بشار اسد مسئول آن شناخته شد. این حمله واکنش‌های بین‌المللی شدید را موجب شد.

• فتح حلب (۲۰۱۶): یکی از بزرگ‌ترین پیروزی‌های ارتش سوریه در جنگ داخلی، بازپس‌گیری حلب، دومین شهر بزرگ سوریه، در سال ۲۰۱۶ بود. این پیروزی به‌ویژه با حمایت نیروهای روسیه و ایران امکان‌پذیر شد و بشار اسد را به‌عنوان فردی با قدرت نظامی بالا تثبیت کرد.

۴. دلایل سقوط حکومت بشار اسد

حکومت بشار اسد که ابتدا با حمایت‌های گسترده داخلی و بین‌المللی مواجه بود، در طول زمان با چالش‌های زیادی روبه‌رو شد. چند دلیل اصلی برای سقوط او و حکومتش وجود دارد:

• جنگ داخلی طولانی‌مدت: جنگی که در سوریه به‌طور غیررسمی از سال ۲۰۱۱ آغاز شد، به یکی از پیچیده‌ترین و خونین‌ترین جنگ‌های داخلی تاریخ تبدیل شد. جنگ طولانی‌مدت، با کشته شدن تعداد زیادی از مردم و ویرانی‌های گسترده، موجب کاهش محبوبیت بشار اسد شد و او را در نهایت در برابر تظاهرات داخلی و فشارهای بین‌المللی آسیب‌پذیر کرد.

• اقتصاد فروپاشیده: جنگ داخلی و تحریم‌های اقتصادی جهانی، به‌شدت اقتصاد سوریه را تضعیف کرده است. زیرساخت‌های کشور نابود شده و میلیون‌ها نفر به کشورهای همسایه و دیگر مناطق پناه برده‌اند. نرخ بیکاری و فقر افزایش یافته و دولت دیگر قادر به تأمین نیازهای اساسی مردم نبود.

• نارضایتی از سرکوب‌های بی‌رحمانه: سرکوب‌های خشونت‌آمیز بشار اسد در برابر مخالفان و ناآرامی‌ها، از جمله حملات شیمیایی و بمباران‌های هوایی، افزایش نارضایتی در داخل کشور و از دست دادن پشتیبانی مردمی را باعث شد.

• از دست دادن حامیان بین‌المللی: هرچند که اسد همچنان از حمایت ایران و روسیه برخوردار بود، بسیاری از کشورها و بازیگران بین‌المللی در مقابل او ایستادند. فشارهای بین‌المللی برای برکناری او و محاکمه جنایات جنگی، در نهایت موجب تضعیف مشروعیت رژیم او شد.

۵. اقدامات مثبت در دوران حکومت

با وجود بحران‌های گسترده، بشار اسد برخی از اقداماتی را نیز در دوران حکومت خود انجام داد که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد:

• مدرن‌سازی زیرساخت‌ها: در دوره‌های اولیه حکومت بشار اسد، برخی پروژه‌های توسعه‌ای در زمینه ساخت‌وساز، ارتباطات و سیستم‌های حمل‌ونقل آغاز شد. پروژه‌های عمرانی زیادی در دمشق و سایر شهرها، اگرچه با مشکلات اقتصادی همراه بود، به‌طور کلی به بهبود شرایط زندگی در برخی مناطق کمک کرد.

• سیاست‌های اجتماعی و بهداشتی: اسد در ابتدای حکومت خود، برخی سیاست‌های اجتماعی و بهداشتی برای کاهش فقر و دسترسی به خدمات پزشکی و آموزشی اجرا کرد. این اقدامات باعث شد که برخی اقشار جامعه سوریه از حمایت‌های دولتی بهره‌مند شوند.

آینده سوریه پس از سقوط بشار اسد

با سقوط حکومت بشار اسد، سوریه به دوران جدیدی از بحران و پیچیدگی‌های سیاسی وارد خواهد شد. هرچند که اسد در برابر مخالفان داخلی و فشارهای خارجی ایستادگی کرد، اما هزینه‌های اجتماعی، اقتصادی و انسانی این دوران بسیار سنگین بوده است. آینده سوریه همچنان مبهم است، و ممکن است با روی کار آمدن نیروهای جدید، چالش‌های بیشتری برای این کشور ایجاد شود. با این حال، سقوط بشار اسد نقطه‌عطفی در تاریخ این کشور خواهد بود که تحولات آینده را تحت تأثیر قرار خواهد داد.