آیا شورشیان می‌توانند دمشق را تصرف کنند؟

نویسنده: قطیبه ادلبی، پژوهشگر ارشد در شورای آتلانتیک 

دیپلماسی ایرانی: از ۲۷ نوامبر، ائتلاف نیروهای مخالف در شمال غرب سوریه به رهبری هیئت تحریر الشام، حمله‌ای را علیه پایگاه‌های حکومت اسد و شبه‌نظامیان متحد ایران آن در این منطقه آغاز کرده است. در ۲۹ نوامبر، نیروهای مخالف حلب، دومین شهر بزرگ سوریه را تصرف کردند. در ۵ دسامبر، شورشیان وارد حما، چهارمین شهر بزرگ سوریه شدند، پس از آنکه ارتش عربی سوریه (SAA) به فرمان بشار اسد اعلام کرد که از این شهر به حومه آن عقب‌نشینی می‌کند.

این نخستین حمله بزرگ مخالفان از زمان توافق آتش‌بس ادلب در سال ۲۰۲۰ بین روسیه و ترکیه است و مهم‌ترین تغییر در توازن قدرت در جنگ سوریه از زمان مداخله نظامی روسیه در این درگیری‌ها تقریباً در یک دهه پیش به شمار می‌رود.

تصرف حما پیروزی راهبردی مهمی برای شورشیان است اما دمشق همچنان به عنوان بزرگ‌ترین جایزه باقی می‌ماند. در ادامه حمله شورشیان، موارد زیر قابل توجه است.

چرا حما اهمیت دارد؟

عملیات شورشیان که نامِ «بازدارندگی تجاوز» به آن داده شد، پاسخی به افزایش گلوله‌باران مناطق غیرنظامی توسط نیروهای دولتی از زمان توافق آتش‌بس در سال ۲۰۲۰ بوده است. با کنترل ارتفاعات راهبردی شمال غرب سوریه که تحت کنترل شورشیان است، رژیم و نیروهای مسلح تحت کنترل ایران از توپخانه، راکت‌ها و پهپادهای دیدِ اول‌شخص برای حمله به زیرساخت‌های غیرنظامی در استان ادلب استفاده کرده‌اند. فقط یک روز قبل از آغاز عملیات، نیروهای نظام اسد به یک مدرسه ابتدایی در اریحا حمله کردند که به کشته شدن سه کودک و زخمی شدن چهارده نفر منجر شد.

موفقیت شورشیان تا کنون به عواملی خارجی مانند کاهش حمایت ایران و حزب‌الله از رژیم و همچنین هماهنگی داخلی میان نیروهای مخالف در ادلب و حلب نسبت داده شده است.

با پیشروی شورشیان در استان حما، توازن قدرت به طرز چشمگیری به نفع آنها تغییر می‌کند. فروپاشی خطوط دفاع دولتی نشان‌دهنده شکست تاکتیکی و سردرگمی راهبردی گسترده‌تر حکومت اسد است.

تصرف حلب دستاورد بزرگی برای شورشیان است اما تسلط بر حما اهمیت سیاسی و استراتژیک ویژه‌ای دارد. حما شهری است که از آن، قیام‌های اولیه سوریه در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ آغاز شد. در سال ۱۹۸۲، این شهر هدف یک حمله نظامی بی‌رحمانه قرار گرفت که در جریان آن ده‌ها هزار نفر از ساکنان آن کشته و آواره شدند. این رویداد همچنان در حافظه جمعی سوری‌ها به‌عنوان نمادی از آمادگی رژیم – ابتدا تحت رهبری حافظ اسد و اکنون تحت رهبری پسرش بشار – برای اعمال خشونت به منظور باقی ماندن در قدرت، زنده است.

حما همچنین در قیام ۲۰۱۱ نقش برجسته‌ای ایفا کرد و به‌عنوان مکانی برای اعتراضات گسترده مردمی شناخته شد.
از نظر راهبردی، حما در مرکز سوریه و بین شهرهای بزرگ قرار دارد و به‌عنوان گره‌ای حیاتی برای کنترل خطوط تأمین و مسیرهای حمل‌ونقل در سراسر کشور محسوب می‌شود. این استان یک پایگاه هوایی نظامی مهم را در خود جای داده است که توسط ارتش عربی سوریه (SAA) و متحدانش، از جمله نیروهای روسیه، استفاده می‌شود. این پایگاه در اجرای حملات هوایی، عملیات شناسایی و لجستیکی در طول درگیری‌ها نقشی اساسی داشته است.

شهر و مناطق اطراف آن، که اکنون تحت تصرف شورشیان قرار گرفته، شامل چندین پادگان نظامی و مواضع توپخانه است و به‌عنوان یک مرکز عملیاتی حیاتی محسوب می‌شود.

در مجموع، پیشروی شورشیان در حما و اطراف آن توانایی نظام اسد را برای مقابله با حملات شورشیان، جبران شکست‌های هفته گذشته و دفاع از پایگاه‌های باقی‌مانده خود در مرکز سوریه به‌طور جدی تضعیف خواهد کرد.

گام بعدی شورشیان چیست؟

در مرحله بعد، نیروهای مخالف احتمالاً به سمت جنوب پیشروی خواهند کرد و به پایتخت، دمشق، فشار خواهند آورد. اما پس از تصرف موفقیت‌آمیز حلب و حما، نیروهای شورشی با چالش‌های نظامی، اجتماعی و حکومتی مواجه خواهند شد.

شورشیان باید دستاوردهای خود را در استان حما تثبیت کنند. این منطقه از نظر نظامی و استراتژیک برای حفظ برتری علیه اسد اهمیت دارد و احتمالاً نخستین هدف برای هر گونه تلاش اسد برای وارونه کردن روند حمله شورشیان خواهد بود.

شورشیان همچنین ممکن است با چالش‌های لجستیکی و عملیاتی، از جمله نیاز به تأمین منابع، مواجه شوند. اطلاعات منابع آزاد نشان می‌دهد که ارتش سوریه هنگام عقب‌نشینی از پایگاه‌های نظامی مختلف، تجهیزات و مهمات کافی را باقی می‌گذارد که می‌تواند به پیشروی شورشیان کمک کند. با این حال، منطقه‌ای که در استان حما تصرف شده ممکن است نیروهای شورشی را بیش از حد پراکنده کند و آنها را در معرض حملات متقابل قرار دهد.

با حرکت شورشیان به سمت جنوب و به سوی حمص، آنها با چالش‌های جدیدی روبه‌رو خواهند شد. حمص، سومین شهر بزرگ سوریه، یک مرکز ترانزیتی حیاتی است که دمشق را به استان‌های شمالی و غربی، از جمله پایگاه‌های ساحلی لاذقیه و طرطوس، که محل استقرار پایگاه‌های نظامی روسیه است، متصل می‌کند. ورود به استان حمص به عبور از جوامع بزرگ علوی نیازمند است که بسیاری از آنها با قوت از بشار اسد حمایت می‌کنند. این امر چالشی برای شورشیان در کسب حمایت محلی است.

یک دهه جنگ میان شبه‌نظامیان هم‌پیمان اسد و شورشیان در این استان به ایجاد استحکامات بیشتری در آنجا منجر شده است. حمص همچنین محل تمرکز قابل توجهی از نیروهای دولتی سوریه است که توسط شبه‌نظامیان متحد و حضور گسترده حزب‌الله تقویت شده‌اند.

رویارویی شورشیان با خطوط قرمز روسیه

پیشروی شورشیان به سمت حمص آزمونی برای خطوط قرمز روسیه در سوریه خواهد بود. تاکنون، روسیه از ارائه حمایت نظامی جدی برای حفظ خطوط دفاعی اسد در مناطقی که به شورشیان واگذار شده، خودداری کرده است. اگرچه روسیه برای مقابله با پیشروی شورشیان، حملات هوایی پراکنده‌ای در ادلب و حلب انجام داده، اما مستقیماً در حما مداخله نکرده است.

این خویشتنداری بازتابی از محاسبات استراتژیک مسکو برای جلوگیری از گسترش بیش از حد تعهداتش است. با این حال، روسیه ظاهراً به حفظ نظام اسد، پایگاه اصلی آن در خاورمیانه، متعهد است و گزارش‌ها حاکی از آن است که مسکو وعده کمک‌های نظامی بیشتری به دمشق داده است.

اگر شورشیان اکنون به سمت حمص پیشروی کنند، روسیه باید تصمیم بگیرد که خط قرمز خود را کجا تعیین کند: جلوگیری از پیشروی به سوی دمشق یا حفاظت از پایگاه‌های اصلی دریایی و هوایی خود در غرب سوریه.

تحول هیئت تحریر الشام  (HTS)

شورشیان سوریه همچنین در حما و سایر مناطق تحت کنترل خود با چالش‌هایی روبه رو هستند. جناح‌های شورشی سوریه از دیرباز دارای ایدئولوژی‌های متفاوتی بوده‌اند و طی یک دهه گذشته اغلب برای ارائه یک ساختار حکومتی واحد تلاش کرده‌اند. این نبود انسجام به درگیری‌های داخلی و تضعیف توانایی کلی آنها برای حکومت منجر شده است.

با این حال، شورشیان در حما به نظر می‌رسد رویکرد متفاوتی اتخاذ کرده‌اند. آنان به رهبری هیئت تحریر الشام، انضباطی را در رفتار نظامی، کنترل زیرساخت‌های غیرنظامی و تعامل با جوامع اقلیت نشان داده‌اند.

اظهارات رهبران شورشیان بر حفاظت از غیرنظامیان و میراث فرهنگی سوریه تأکید دارد و نشان‌دهنده تلاش‌هایی برای کسب مشروعیت محلی و شاید بین‌المللی است. این رویکرد بر اساس تجربه هیئت تحریر الشام در استان ادلب است، جایی که این گروه از طریق ترکیبی از سلطه نظامی، ساختارهای حکومتی محلی، و تمرکز بر روابط اجتماعی، از جمله تعامل با گروه‌های اقلیت، کنترل خود را حفظ کرده است.

در حالی که هیئت تحریر الشام پیش‌تر با القاعده مرتبط بود، این گروه به یک سازمان با تمرکز محلی تبدیل شده و ایدئولوژی جهاد فراملی القاعده را کنار گذاشته است. این گروه، اکنون نیروی اصلی مقابله با داعش و القاعده در شمال غرب سوریه به شمار می‌رود. با این حال به دلیل فعالیت‌های نظامی و افراط‌گرایانه گذشته اش، همچنان بحث‌برانگیز است.

هیئت تحریر الشام، هنوز توسط ایالات متحده و سازمان ملل به‌عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود، که این امر چالش‌هایی برای تعامل دولت‌های خارجی با آن ایجاد می‌کند. این گروه بار دیگر اعلام کرده که آماده انحلال خود و مایل است با شرکای محلی برای توسعه یک ساختار حکومتی نماینده‌تر همکاری کند. این اقدام به‌نظر می‌رسد نشان‌دهنده عمل‌گرایی این گروه در قبال اتحادیه اروپا و ایالات متحده باشد.

دیپلمات‌ها نیز اشاره کرده‌اند که هیئت تحریر شام، به پایتخت‌های مختلف اتحادیه اروپا اعلام کرده که آماده همکاری با آنها برای تسهیل بازگشت امن پناهجویان سوری از اروپاست.

کنترل دومین و چهارمین شهر بزرگ سوریه و پیشروی به سوی حمص، شورشیان سوریه را با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبه‌رو می‌کند. حلب یکی از تنها دو مرکز کلان‌شهری سوریه با جمعیتی بیش از چهار میلیون نفر است. حما نیز بیش از یک میلیون نفر جمعیت دارد.

برخلاف ادلب که مدت‌ها تحت کنترل شورشیان بوده، آنها اکنون با جوامع متنوع مذهبی، فرهنگی و قومی در این مناطق روبه‌رو هستند و باید به سرعت خود را با چالش‌های پیش‌رو سازگار کنند. اگر شورشیان بتوانند در پیاده کردن یک حکمرانی خوب در حلب و حما موفق عمل کنند، این موفقیت نویدبخش توانایی آنها در حکمرانی موفقیت‌آمیز بر دمشق و در نهایت بر کل سوریه خواهد بود. جهان اکنون نظاره‌گر است.

منبع: شورای آتلانتیک / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱