پیروزی پزشکیان و بازگشت به یک "سیاست خارجی متوازن"

نویسنده: دیپیکا ساراواتDeepika Saraswat، عضو پیوسته در موسسه مانوهار پاریکار Manohar Parrikar Institute  برای مطالعات و تحلیل های دفاعی مستقر در دهلی نو

دیپلماسی ایرانی: پیروزی مسعود پزشکیان، روند تثبیتِ قدرتِ محافظه‌کاران در ایران را که از سال ۲۰۱۸ یعنی زمان خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و تضعیف دولت میانه روی حسن روحانی آغاز شده بود را وارونه کرد. پزشکیان سیاست «نگاه به شرق» را که مورد حمایت محافظه‌کاران است، به‌عنوان رویکردی «تک‌گزینه‌ای» مورد انتقاد قرار داده و به دنبال رویکردی «متوازن» میان قدرت‌های شرق و غرب است. برخلاف تصور محافظه‌کارانِ اصولگرا از سیاست به‌عنوان یک مناقشه اخلاقی بین هویت‌ها و تمدن‌های مختلف، اصلاح‌طلبان تلاش کرده‌اند روابط ایران با غرب را از حالت امنیتی خارج کنند. پزشکیان در تلاش برای جذب رأی‌دهندگانی که با انتخابات بیگانه شده اند، شعار «برای ایران» را در کارزار خود انتخاب کرد. در گذر کارزار انتخاباتی، وی عملکرد جلیلی به‌عنوان مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای در دوران احمدی‌نژاد را مورد انتقاد قرار داد و گفت که دیپلماسی نباید به معنی مواضع غیرقابل انعطاف و شعارهای انقلابی باشد. او با پیوند دادن گفت وگوها به تأمین معیشت مردم و فراهم آوردن چهره‌ای مثبت برای ایران، گفت که «دیپلماسی و گفتگو، مساوی تحقیر نیست."

نامزدی پزشکیان از پشتیبانی دو رئیس‌جمهوری پیشین، یعنی روحانی و خاتمی برخوردار شد و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین، نقش مهمی در کارزار وی به‌عنوان مشاور سیاست خارجی ایفا کرد. 

جلیلی هم از پشتیبانی جبهه پایداری، برخوردار بود. یکی از نقاط ضعف تمرکز قدرت در اردوگاه محافظه‌کاران، ستیز درونی تند میان محافظه‌کاران اصلی و نسل جوانتر تندرو بود. در انتخابات مجلس در مارس ۲۰۲۴، پایداری دستاورد بهتری نسبت به محافظه‌کاران عملگرای تحت رهبری قالیباف داشت. این جبهه کارزارِ «ضد قالیباف» خود را با تمرکز بر اتهامات فساد علیه وی سامان داد. قالیباف پس از شکست در دور نخست انتخابات ریاست جمهوری، حمایت خود را از جلیلی اعلام کرد اما چندین نفر از حامیانش به‌طور علنی از پزشکیان حمایت کردند. 

در مراسم عید غدیر در ۲۵ ژوئن، رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت‌الله خامنه‌ای بیان کرد که مشارکت مردم در انتخابات بخش ذاتی جمهوری اسلامی و همچنین عاملی کلیدی در مقابله با دشمنی دشمنان است. وی با تأکید بر این‌که ایران به تعامل با تمام جهان باور دارد، در نقد غیرمستقیم نامزد اصلاح‌طلب گفت که برخی سیاستمداران که معتقدند پیشرفت تنها با اتکا به قدرت‌های خارجی ممکن است و تصور می‌کنند که آمریکا تنها راه توسعه است، ظرفیت‌های ملت را نمی‌بینند.

سیاست خارجی مردم‌محور و "متوازن"

در چهار مناظره‌ ریاست‌جمهوری، تمرکز اصلی بر طرح‌های اقتصادی نامزدها، به‌ویژه در مورد تحریم‌ها و دیدگاه‌های سیاست خارجی بود. 

جلیلی هرگونه وابستگی به توافق با کشورهای خارجی را نپذیرفت، در حالی که پزشکیان بر فساد داخلی، ناکارآمدی‌ها و خسارات ناشی از تحریم‌ها تأکید کرد. پزشکیان نه تنها عملکرد جلیلی به‌عنوان مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای در دوران احمدی‌نژاد را مورد انتقاد قرار داد، بلکه تلاش کرد روایت یک سیاست خارجی مردم‌محور و توسعه‌گرا را ارائه دهد. وی با پیوند دادن دیپلماسی با غرب به تأمین معیشت مردم و ارائه چهره‌ای مثبت برای ایران، گفت که «گفت وگو برای من تحقیرآمیز نیست». او همچنین به رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت‌الله خامنه‌ای، اشاره کرد تا دلایل خود را برای گفت وگو با غرب بر اساس «عزت، حکمت و مصلحت» بیان کند. او مانند دولت «میانه روی» حسن روحانی، به سود اجرای استانداردهای مالی جهانیِ تعیین‌شده توسط گروه ویژه اقدام مالی Financial Action Task Force استدلال کرد.

روایت پزشکیان از «سیاست خارجی متوازن» به شکل قابل توجهی، تحت تأثیر مشاوران سیاست خارجی‌اش، آقایان محمدجواد ظریف و نیز مهدی سنایی، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه تهران و سفیر سابق ایران در روسیه بود. در حالی که ظریف به عنوان مدافع دیپلماسی برای احیای توافق هسته‌ای و رفع تحریم‌ها شناخته می‌شود، سنایی سیاست جهت‌گیری به آسیا و تعمیق روابط با چین و روسیه را نه به عنوان جایگزین بلکه مکمل روابط سازنده با غرب مطرح کرده است. 

پزشکیان به اصل سنتی "توازن" در سیاست خارجی، که به اوایل قرن نوزدهم و دوره «بازی بزرگ» میان روسیه تزاری و امپراتوری بریتانیا بازمی‌گردد، به‌عنوان عنصری حیاتی برای حفظ استقلال ملی و منافع ایران اشاره کرد. وی با انتقاد از «رویکرد تک‌گزینه‌ایِ نگاه به شرق» که توسط رقبای محافظه‌کارش حمایت می‌شود، بر این موضوع تأکید کرد که "نه قدرت‌های شرقی و نه غربی ها، نباید فکر کنند که تنها گزینه ما هستند." 

او بر اهمیت راهبردی توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ برای اقتصاد ایران و روابط بین‌المللی کشور به طور کلی تأکید کرد و گفت: "ما به دنبال روابط خوب با اروپا بر یک پایه برابر هستیم."

چشم‌انداز سیاست خارجی پزشکیان به همین دلیل از رویکرد دولت رئیسی متمایز است که تمرکزش بر اجرای توافق ۲۵ ساله با چین و نیز در حال تکمیل یک توافقنامه راهبردی بلندمدت با روسیه بود که روابطی فراگیر و راهبردی را در حوزه‌های نظامی، اقتصادی و سیاسی دنبال می کرد. اصلاح‌طلبان و میانه روها که از دیپلماسی با غرب حمایت می کنند، معمولاً تمایل دارند روابطی تاکتیکی‌تر با روسیه را پیگیری کنند، روابطی که مانعی در راه ایجاد روابط با اروپا نباشد. درست در زمانی که ایران وارد مرحله انتخابات شد، کار بیشتر بر توافق همکاری فراگیر ایران – روسیه هم متوقف شد.

پزشکیان در زمینه سیاست منطقه‌ای، علاوه بر حمایت از تلاش‌های دولت رئیسی برای همگرایی با عربستان سعودی و دیگران، پیشنهادهای قبلی ظریف برای یک پیمان عدم تعرض با همسایگان خلیج فارس را دوباره زنده کرد. پزشکیان کاهش تنش با آمریکا را برای کاهش دشواری‌های اقتصادی مردم ضروری دانست. هم‌چنین، او بر حمایت از «جبهه مقاومت» تأکید کرد، یک شبکه منطقه‌ای از عوامل غیردولتی که توسط سپاه پاسداران حمایت می‌شوند و در هدف ژئوپلیتیکی ایران در مقابله با حضور نظامی آمریکا و اسرائیل اشتراک دارند. پزشکیان در یکی از مناظرها گفت: "قدرت دفاعی بازدارنده ای که سپاه و ارتش ایران ساخته‌اند، منبعی از افتخار برای کشور ماست." با این حال، به طور ضمنی، او مسأله توازنِ هزینه – فایده در سیاست منطقه‌ای ایران را پیش کشید و اشاره کرد که پس از اینکه ایران تحت رهبری سردار سلیمانی قراردادهایی را برای تأمین برق و گاز به عراق به انجام رساند، بغداد از پرداخت بدهی های خود به ایران خودداری می کند.

پس از آنکه پزشکیان در سی ام جولای، سکان ریاست جمهوری را به دست گیرد، انتظار می‌رود به وعده های کلیدی‌ای که در کارزار خود داده بود، مانند ایستادن در برابر حجاب اجباری، فیلترینگ اینترنت و تحریم‌ها عمل کند. در کارزار انتخاباتی، نامزدها همچنین درباره اختیارات ریاست‌جمهوری برای ایجاد تغییرات معنادار در سیاست ها بحث کردند. طبق قانون اساسی ایران، خطوط عمده‌ امنیت و سیاست خارجی کشور توسط رهبر انقلاب تعیین می‌شود. با این حال، رئیس‌جمهوری به عنوان سرپرست قوه مجریه، این سیاست‌ها را همراه با هیئت وزیران خود طراحی کرده و آن‌ها را به تصویب شورای عالی امنیت ملی و رهبری می‌رساند.

پزشکیان در کارزار انتخاباتی خود، به شکل قابل توجهی، بر وحدت و اجماع در درون کشور تاکید کرد. او به خوبی درک می کند که هر تغییر معنادار داخلی یا بین‌المللی، نیازمند آن است که او با پارلمانی که تحت سلطه محافظه‌کاران است، و نیز با نهادهای موازیِ زیر نظر آیت‌الله خامنه‌ای در ستیز نباشد. پس از پیروزی پزشکیان، آیت‌الله خامنه‌ای مکررا به پیروی از راه «شهید رئیسی» و تکیه بر ظرفیت‌های داخلی کشور به جای پرداختن به کشورهای خارجی اشاره کرد. ریاست‌جمهوری پزشکیان احتمالاً شاهد چرخش های شدیدی در زمینه‌های امنیتی و سیاست خارجی نخواهد بود اما احتمالاً تغییر قاطعی در لحن و نیز رویکرد صبر و انتظار در مسائل کلیدی گفت‌وگوها با ایالات متحده بروز خواهد کرد.

منبع: یورواشیا ریویو / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱