بررسی توافقات نظامی – دفاعی بریتانیا

نویسنده: محمد عرف، دانشجوی دکتری مطالعات بریتانیا

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه 

خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا در واقع یک نقطه عطف تاریخی قلمداد می شود که به این کشور فرصتی نوین برای بازنگری و بازتعریف نقش و جایگاه خود در جهان ارائه داده است. با توجه به اصول دکترین بریتانیای جهانی(Global Britain)، این کشور اکنون توجه خاصی به برقراری پیمان‌های دوجانبه و چندجانبه در مناطق گوناگون از اروپا تا منطقه ایندو-پاسیفیک دارد. این تلاش‌ها به منظور تقویت حضور و تأثیرگذاری بریتانیا در مقابل چالش‌ها و فرصت‌های موجود در این مناطق صورت می‌پذیرد. بر اساس این چارچوب، بریتانیا به توافقات نظامی – دفاعی با کشورهای مختلف پرداخته و توافقات متعددی را در این زمینه منعقد کرده است. 

محتوای پیمان‌های دوجانبه و چندجانبه نیز به اهداف و دلایل متنوعی بازمی‌گردد. این اهداف ممکن است شامل اهداف مشترک، احساس نیاز، کاهش ریسک‌ها و هزینه‌های احتمالی، گسترش نفوذ و تقویت قدرت منطقه‌ای باشند. بر این اساس، بریتانیا به عنوان یک بازیگر هوشمند جهانی در صحنه بین‌المللی با بهره‌گیری از تجربه غنی از دینامیک روابط بین‌الملل، با دقت به مزایای احتمالی هر توافق نظامی – دفاعی نگاه می‌کند و سپس به تصمیم‌گیری در مورد مشارکت در آن اقدام می کند. به عبارت دیگر، بریتانیا به عنوان یک بازیگر عقلانی در ساخت و یا ورود به پیمان های دفاعی – نظامی طبق اصل هزینه – فایده تصمیم گیری خواهد کرد. 

با توجه به شرایط جدید دهه جدید میلادی (دهه 2020 میلادی)، می‌توان سه عامل اساسی را به عنوان محرک‌های اصلی تصمیم‌گیری بریتانیا در زمینه پیمان‌های نظامی – دفاعی در نظر گرفت: خروج از اتحادیه اروپا و مطرح شدن دکترین بریتانیای جهانی، افزایش قدرت چین و تهدیدات مرتبط با آن، و توسعه تاثیرگذاری و اقدامات نظامی روسیه. 

توافقات دفاعی – نظامی بریتانیا در دهه 2020 میلادی 

تا کنون بریتانیا چهار توافق دفاعی – نظامی جدید در دهه 2020 امضا کرده که اکثر آنان در دو منطقه اروپا و ایندو-پاسیفیک صورت گرفته است. در ادامه به بررسی این توافقات پرداخته خواهد شد.  

1- توافق دفاع هوایی بریتانیا و لهستان 

در 7 نوامبر 2023 تفاهم نامه دفاعی به ارزش 4 میلیارد پوند میان لهستان و بریتانیا در راستای تقویت نیروی دفاع هوایی لهستان تحت عنوان «NAREW» ذیل برنامه جامع «برنامه همکاری راهبردی بریتانیا - لهستان 2023» به امضا رسید. در ذیل این توافقنامه، دو شرکت خصوصی دفاعی این دو کشور یعنی MBDA از بریتانیا و PGZ از لهستان مشارکت و همکاری نزدیک خواهند داشت. بر این اساس، بریتانیا متعهد می شود سیستم های دفاعی زمین به هوای پیشرفته خود (CAMM-ER) را که توان درگیری با انواع حملات هوایی اعم از موشکی و هواپیمایی تا ارتفاع 40 کیلومتری با سرعت مافوق صوت را در اختیار لهستان قرار دهد. از آنجایی که هر دو کشور عضو ناتو می باشند، این توافقنامه ضمن تقویت روابط دو کشور باعث قدرت گرفتن ناتو نیز خواهد شد. 

این توافق را می توان جزو توافقات برد - برد دسته بندی نمود. بر این اساس، همکاری نظامی با بریتانیا برای لهستان افزایش قدرت نظامی و افزایش توان دفاعی را در برابر حملات هوایی به ارمغان خواهد آورد. از طرف دیگر به دلیل احداث خطوط تولید موشک های این سامانه و متعلقات آن در حوزه های فناورانه و نظامی به تقویت تکنولوژی و تعدیل بیکاری میان نیروهای متخصص حوزه های نام برده شده منجر خواهد شد. از طرف دیگر بریتانیا که با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می کند و یکی از شعارهای نخست وزیر کاهش تورم و مشکلات اقتصادی است، می تواند از این همکاری حداکثر بهره را ببرد و با افزایش تولید بتواند هم بر مشکلات اقتصادی مرهمی گذارد و هم نرخ بیکاری را تا حدودی تعدیل کند. 

یکی دیگر از جنبه های این توافق، مشارکت ایتالیا و ایالات متحده می باشد. سیستم های دفاع هوایی بریتانیا طی یک پروژه ای با همکاری ایتالیا به دست آمده است از طرف دیگر سیستم یکپارچه فرماندهی نبرد (Integrated Battle command system - IBCS) که ساخته ایالات متحده می باشد به رادارها و تجهیزات نظامی - دفاعی لهستان افزوده شده و یک سیستم یکپارچه و شبکه ای به وجود آورده است. 

2- توافق سه جانبه ایالات متحده – بریتانیا – استرالیا (AUKUS) 

شاید بتوان با اطمینان ادعا کرد که مهمترین پیمان نظامی - امنیتی دهه 2020 برای بریتانیا در 15 سپتامبر 2021 با همکاری و همیاری استرالیا و ایالات متحده منعقد شد. هدف اصلی از این پیمان کمک به استرالیا برای دستیابی به زیردریایی اتمی است. اهداف دیگری نظیر همکاری در راستای مکانیسم های سایبری، هوش مصنوعی، تکنولوژی کوانتوم، بهره برداری از ظرفیت های زیر دریا، هایپرسونیک و مقابله با هایپر سونیک، جنگ افزارهای الکترونیکی از جانب طرفین بیان شده اند. عمده تمرکز این پیمان بر موارد نظامی است و همین امر آن را از پیمان پنج چشم (Five Eyes) که پیمانی اطلاعاتی - امنیتی با مشارکت نیوزلند و کانادا است، مجزا می کند. همین عامل باعث شده است تا چین این حرکت آمریکا و انگلیس را به عنوان مقدمه ای برای دخالت نظامی و ایجاد بی ثباتی در منطقه جنوب شرقی آسیا و اقیانوس آرام برآورد کرده و در اظهار نظر رسمی از این کشورها خواسته است ذهنیت جنگ سردی را کنار بگذارند. علاوه بر این فرانسه که قبلا با استرالیا در ساخت زیردریایی با سوخت متعارف اما در کلاس اتمی به توافق رسیده بود، از این توافق به عنوان «خنجر از پشت» یاد می کند، چرا که با امضای این توافق برنامه آن به کلی کنار زده شد. همچنین اعلام پیمان نظامی- دفاعی سه کشور انگلیسی زبان که مشخصاً در برابر چین صف آرایی کرده اند، استراتژی اتحادیه اروپا در منطقه اقیانوس آرام و هند را به حاشیه برد. در واقع پیمان دفاعی میان این سه کشور، همزمان علاوه بر هشداری به چین، هشداری است به اتحادیه اروپا. اگرچه استرالیا تمایل دارد نقش یک کشور مستقل را بازی کند، اما نباید از نظر دور داشت که این کشور در مسائل استراتژیک و سیاست خارجی دیدگاهی مستقل از انگلیس ندارد. همچنین در زمینه دفاعی اگرچه این کشور یک قدرت غیر اتمی است اما نمی توان باور کرد که از چتر حمایت اتمی انگلیس بهره مند نباشد. این ظن وقتی تقویت می شود که بدانیم بخشی از تولید و آزمایش تسلیحات اتمی انگلیس در خاک استرالیا انجام گرفته است. اکنون با توجه به اینکه استرالیا در حال مجهز شدن به زیردریایی اتمی است، دلیلی ندارد که باور کنیم آمریکا و انگلیس این زیردریایی ها را به کلاهک اتمی مجهز نکنند.

از زاویه ای دیگر می توان این پیمان را در تقویت کمربند امنیتی ایالات متحده به دور چین دید. ایالات متحده قبلا در پیمان کواد که در آن ژاپن، هند و استرالیا حضور داشتند اقدام به کنترل همسایگان چین کرده بود و اکنون با دخیل کردن بریتانیا و دوباره استرالیا در این پیمان اینبار پای یکی از اعضای ناتو را به منطقه ایندو-پاسیفیک باز کرده است.

از زاویه دید بریتانیا، این پیمان را میتوان در قالب دو طرح دید. اول همکاری بریتانیا با ایالات متحده را می توان ذیل روابط ویژه این دو کشور که بعد از جنگ جهانی دوم عنوان شد جستجو کرد. دوم، بریتانیا بعد از خروج از اتحادیه اروپا، با مطرح کردن دکترین بریتانیای جهانی در جستجوی منطقه ای برای اعمال نفوذ خود می باشد، بنابراین منطقه ایندو-پاسیفیک هر دوی این ویژگی ها را دارد. 

3- توافق دو جانبه ژاپن - بریتانیا

تمایل و اقدام ژاپن برای تقویت نیروی نظامی خود بیش از پیش قوت و سرعت گرفته به نحوی که بعد از افزایش بودجه نظامی خود توانسته است با ایالات متحده و بریتانیا توافقنامه های امنیتی – نظامی منعقد کند. در این رابطه ریشی سوناک، نخست وزیر بریتانیا، در دیدار خود با نخست وزیر ژاپن اعلام کرد: "... ما فصل بعدی در روابط بین انگلیس و ژاپن – تسریع، ساخت و تعمیق این روابط – را نگاشته‌ایم. ما اشتراکات خیلی زیادی داریم از جمله  دیدگاه مشترک در مورد جهان، درک مشترک از تهدیدات و چالش‌ها در پیش روی ما، و بلندپروازی مشترک برای استفاده از جایگاه خود در جهان برای مصلحت جهانی … ". 

این پیمان نظامی که در 11 ژانویه سال 2023 نهایی شد و در لندن توسط دو نخست وزیر به امضا رسید و از آن به عنوان «توافق دسترسی متقابل» (Reciprocal Access Agreement-RAA) یاد می شود دربردارنده چهار محور اساسی است:
 
الف) اجازه استقرار نیروهای نظامی دو کشور در کشور دیگر به صورت متقابل 
ب) افزایش همکاری های نظامی - دفاعی میان دو کشور 
ج) تقویت تعهد بریتانیا در امنیت منطقه ایندو - پاسیفیک 
د) طبق این معاهده دو کشور می توانند در برنامه های بزرگتر و پیچیده تر و همچنین مانورهای نظامی با یکدیگر همکاری و همیاری داشته باشند. 

بنا بر این معاهده، بریتانیا به عنوان اولین کشور اروپایی و سومین کشور جهان بعد از استرالیا و ایالات متحده شناخته خواهد شد که چنین پیمانی با ژاپن امضا می کند. 

نکته حائز اهمیت در این معاهده این است که نیروهای بریتانیایی اگر در حال خدمت جرمی مرتکب شوند، بنابر توافق میان طرفین، بنابر قوانین انگلستان مجازات خواهند شد. این امر در حالی است قوانین ژاپن فقط شامل حال سربازانی خواهد شد که خارج از دوران خدمت خود مرتکب جرمی شوند که در این حالت اگر قتلی صورت گیرد و یا کودکی کشته شود آنگاه حتی می توان انتظار مجازات اعدام داشت. به عبارتی دیگر، نوعی کاپیتولاسیون انگلیسی در ژاپن برقرار خواهد شد. 

یکی دیگر از ابعاد این معاهده نظامی همکاری این دو کشور با ایتالیا در برنامه نبرد هوایی جهانی (GCAP) خواهد بود که در یک مورد مجزا مفصلا به آن پرداخته خواهد شد. 

4- همکاری در دفاع هوایی میان بریتانیا – ژاپن – ایتالیا تحت پروژه The Global Combat Air Programme- GCA

توافق فوق را می توان به عنوان یکی از کم سابقه ترین توافقات حوزه دفاع هوایی دسته بندی نمود. سه کشور ژاپن، ایتالیا و بریتانیا در راستای تقویت سیستم دفاع هوایی خود با استفاده از جدیدترین تکنولوژی های موجود اقدام به ساخت هواپیمای جنگنده نسل شش خواهند کرد. ایتالیا و بریتانیا در گذشته در پروژه جت جنگنده یوروفایتر/تایفون و  تورنادو با یکدیگر همکاری و مشارکت داشته اند اما تجربه ژاپن در حوزه های دفاعی محدود به همکاری با ایالات متحده در حوزه موشکی می باشد؛ اما حالا با همکاری ژاپن در دو حوزه صنعت ساخت قطعات و حوزه تکنولوژی و هوش مصنوعی در نظر دارند تا سال 2027 به یک نسخه آزمایشی دست پیدا کنند و در نهایت در سال 2035 بتوانند نسخه عملیاتی آن را به پرواز درآورند.  

در این پروژه چندین شرکت صاحب سبک و پیشرفته مشارکت خواهند داشت. این شرکت ها در سه حوزه بدنه هواپیما، موتور و الکترونیک تقسیم وظایف خواهند داشت: برای رسیدن به بدنه هواپیما شرکت های بی.ای.ایی سیستم  از انگلستان، میتسوبیشی (قسمت صنایع سنگین)  از ژاپن و شرکت لئوناردو  از ایتالیا با یکدیگر همکاری دارند. رولز رویس، آی.اچ.آی  و شرکت آویو ایرو  برای ساخت موتورها فعالیت خواهند کرد. برای دستیابی به قطعات الکترونیکی مطلوب شرکت لئوناردو در دو کشور بریتانیا و ایتالیا با شرکت میتسوبیشی الکترونیک  همکاری خواهند کرد. نکته قابل توجه این است که در کنار ساخت قطعات و تکنولوژی های پیشرفته الکترونیک برای این جنگنده، این سه کشور ذیل توسعه دو فناوری ISANKE  و ICS  نیز فعالیت خواهند داشت و به پیشرفت آنها کمک خواهند کرد. این دو فناوری در راستای رسیدن به فناوری یکپارچه سازی ارتباطات و هماهنگی ادوات نظامی با یکدیگر می باشد. ISANKE هواپیمای جنگنده را از یک موجود فعال و منفرد هوایی خارج کرده و برای هواپیما یک شبکه ای از سنسورهای مختلف مانند تار عنکبوت فراهم می آورد که هر یک از گره های این شبکه اطلاعات جداگانه ای برای عملیات بهتر و حفاظت بیشتر در اختیار خلبان قرار می دهد. در طرف مقابل ICS به ISNAKE این قابلیت را می دهد که نه تنها تمامی هواپیما ها قادرند با یکدیگر جفت شوند، بلکه حالا می توانند از تبادل اطلاعات میان واحدهای دریایی، زمینی، هوایی و سایبری نیز استفاده کنند و یک شبکه گسترده از اطلاعاتی را به وجود آورند. 

علاوه بر سه دسته بندی فوق، در دسته تسلیحات شرکت ام.بی.دی.ای  با میتسوبیشی الکترونیک مشارکت خواهد داشت. همچنین شرکت هایی نظیر تمپست  در بریتانیا و شرکت ای.تی.دی.اکس  در ژاپن مشارکت خود را در راستای سرمایه گذاری مالی اعلام کرده اند. از آنجایی که آلمان از صادرات یوروفایتر به عربستان جلوگیری کرده است و با توجه به توافقات چند جانبه خارج از اتحادیه اروپا، می توان انتظار داشت که عربستان سعودی نیز علاقه خود را برای سرمایه گذاری در این پروژه اعلام نماید. همچنین گفته می شود سوئد نیز در راستای تقویت نیروهایی و سابقه همکاری با بریتانیا، در این پروژه وارد شود. 

یک نکته دیگری که در شکل دهی به این توافق حائز اهمیت است، میزان ورود نیروی کار متخصص به انگلستان و افزایش درآمد و تولید این کشور خواهد بود. در این رابطه نخست وزیر بریتانیا در صحبت های خود علاوه بر حمایت از پیمان های بین المللی به افزایش تولید نیز اشاره کرده است: "... مشارکت بین‌المللی که امروز با ایتالیا و ژاپن اعلام کرده‌ایم با هدف تاکید بر این است که امنیت مناطق یورو-آتلانتیک و هند-اقیانوس آرام غیرقابل تقسیم است. نسل بعدی هواپیماهای جنگی که ما طراحی کرده‌ایم، علاوه بر افزایش قدرت صنعت دفاعی، از ما و متحدانمان در سراسر جهان محافظت می‌کند و باعث ایجاد شغل می شود …"   

5- توافق سه جانبه فنلاند – سوئد – بریتانیا 

توافق دفاعی - امنیتی میان این سه کشور در دو مرحله مجزا در طی ماه می سال 2022 و در زمان نخست وزیری بوریس جانسون با هدف حفاظت از این دو کشور در نزدیکی روسیه صورت گرفت. نگرانی غرب از گسترش جنگ باعث شد تا دو کشور سوئد و فنلاند درخواست خود را برای عضویت در ناتو ارائه کنند. اما از آنجایی که فرایند الحاق به ناتو ممکن است حتی تا 12 ماه نیز به طول انجامد، بریتانیا به عنوان یکی از اعضای موسس ناتو و یکی از کلیدی ترین اعضای آن به امضای توافقی مانند آنچه در بند 5 دفاع دسته جمعی اساسنامه ناتو وجود دارد، اقدام کرد. 

عمده اقدامات حول این توافقنامه در محور هایی همچون: همکاری های امنیتی و دفاعی دوجانبه، تبادلات و همکاری نزدیک اطلاعاتی، آموزشات مشترک نظامی، استقرار و تقویت حضور نظامیان در کشورهای طرفین قرارداد(به عنوان نمونه استقرار نیروی هوایی سلطنتی، ارتش بریتانیا و دارایی ها و پرسنل نیروی دریایی سلطنتی در کشور های طرف قرارداد)، همکاری در تقابل با تهدیدات ترکیبی، سایبری و ژئوپلتیکی صورت می پذیرند. این توافقنامه همچنین به بریتانیا اجازه می دهد تا با شرکای کلیدی شمال اروپا و نیروهای مسلح آنها در همه حوزه ها از جمله فضای سایبری همکاری کند. آنها همچنین امکان همکاری نزدیک تر در زمینه فناوری جدید و جمع آوری اطلاعات را فراهم می کنند. این امر بدان معناست که بریتانیا به منظور مهار اطلاعاتی و سایبری روسیه در شرق اروپا به سراغ همسایگان و کشورهای شمالی آن رفته است. در همین رابطه بوریس جانسون، نخست وزیر وقت بریتانیا، در سخنرانی خود از حمایت کامل و بلند مدت سخن به عمل آورده است: "... ما در حمایت خود از سوئد و فنلاند ثابت قدم و صریح هستیم و امضای این اعلامیه های امنیتی نمادی از اطمینان ابدی بین ملت های ما است…" و "... تعهدی بلندمدت برای تقویت روابط نظامی و ثبات جهانی و تقویت دفاع اروپا برای نسل های آینده …"

نتیجه گیری 

بریتانیا که در گذشته از قدرت های بزرگ نظامی و استعماری به شمار می رفت، بعد از جنگ جهانی دوم دچار افول و به یک قدرت متوسط تبدیل شد. به همین دلیل روابط ویژه ای با ایالات متحده ساخت و همچنین توانست خود را به یکی از قدرتهای بزرگ اتحادیه اروپا بدل کند.  بریتانیا بعد از جدا شدن از اتحادیه اروپا با طرح دکترین بریتانیای جهانی در سال 2021 به دنبال اشاعه حوزه نفوذ خود در مناطق مختلف جهان می باشد. به همین دلیل طی سالهای گذشته اقدام به امضای توافقات گسترده ای با کشورهای مختلف کرده است. اما دو اتفاق تعیین کننده در سطح جهانی باعث شد تا روابط ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیک خود را بر دو منطقه متمرکز کند. 

یکی از این وقایع شروع جنگ روسیه و اوکراین در سال 2022 است. بریتانیا به عنوان یکی از موسسان ناتو و یکی از بزرگترین تامین کنندگان مالی آن درصدد گسترش حوزه نفوذ ناتو و تحدید حوزه نفوذ رقیب سنتی خود در اروپا یعنی روسیه برآمد. بریتانیا با گسترش نفوذ و حضور خود در جناح شرقی اروپا (از زمان حمله روسیه، در ادبیات ژئوپلتیکی بریتانیا از شرق اروپا به عنوان جناح شرقی  یاد می شود) اقدام به انعقاد پیمان های دفاعی به ویژه با لهستان کرد. همچنین در سایه این پیمان ها با کشورهای حوزه بالکان نیز مراودات خود را افزایش داده است. اینگونه اقدامات را می توان در سیاستهای ایالات متحده در برابر شوروی که به سد آهنین معروف بود، جست وجو کرد. به عبارت دیگر بریتانیا در تلاش است تا با ایجاد یک سد دفاعی در جناح شرقی ابتدا از گزند روسیه در امان بماند و ثانیا بتواند آن را مهار و زمین گیر کند. 

دومین رخداد، ظهور و قدرت گرفتن چین در عرصه بین المللی بود. قدرت گرفتن چین باعث برهم خوردن استانداردهای سابق دنیای بین الملل شد که بر اساس مطلوبیت غرب به ویژه ایالات متحده شد. از لحاظ تاریخی روابط میان چین و بریتانیا بر سر حاکمیت هنگ کنگ نیز آشفته است؛ همچنین اکنون چین درصدد نفوذ و تاثیرگذاری بر کشورهایی است که به عنوان قلمرو استعماری و حیات خلوت بریتانیا در آسیای جنوب شرقی قرار دارند. علاوه بر این، چین اکنون تلاش های بریتانیا برای تبدیل شدن به یکی از کشورهای برتر در حوزه تکنولوژی و هوش مصنوعی را به چالش می کشد. به همین منظور بریتانیا نیز احساس می کند باید چین را مهار کرد. در همین رابطه در سند بریتانیای جهانی از تاثیر چشمگیر مدرن سازی نظامی چین و جاه طلبی بین المللی فزاینده آن در منطقه ایندو – پاسیفیک و فراسوی آن یاد شده است که منافع بریتانیا را در معرض خطر قرار خواهد داد. در این نقطه است که منافع بریتانیا با ایلات متحده در منطقه ایندو – پاسیفیک هم‌راستا می شود و اقدام به همکاری با یکدیگر می کنند. 

یکی دیگر از جنبه های انعقاد چنین پیمان هایی جدا از گسترش حوزه نفوذ و توانایی نظامی، افزایش بهره وری اقتصادی و تولید است. به عبارت دیگر با انعقاد پیمان های دفاعی و نظامی، حسب نیازمندی های مندرج در این پیمان ها، شرکت های دولتی و خصوصی، پیمانکارها و کارخانجات در حوزه های متعدد و مورد نیاز اقدام به تولید و جذب افراد توانمند و متخصص می کنند. بنابراین، دولت به نوعی در راستای کاهش نرخ بیکاری، افزایش ذخایر علمی و سرمایه انسانی، و همچنین افزایش تولید و بهبود شاخص های اقتصادی قدم بر می دارد.