تهران در تعقیب آفریقا

دیپلماسی ایرانی: ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران از کنیا، اوگاندا و زیمبابوه دیدن کرد. این، اولین سفر رئیس جمهوری ایران به کشورهای قاره افریقا طی ده سال گذشته بود. ایران که تحت تحریم های شدید اقتصادی قرار دارد، به دنبال تنوع بخشیدن به روابط برای غلبه بر انزوای دیپلماتیک و کاهش اثرات اقدامات محدود کننده است. بدین ترتیب، ایرانیان به نبرد افریقا پیوستند که علاوه بر روسیه و چین، امریکا و اسرائیل هم اکنون در آن شرکت دارند.

وزارت امور خارجه ایران با اعلام سفر ابراهیم رئیسی به افریقا، «دیپلماسی اقتصادی» را هدف اصلی این مأموریت خواند. در ژوئن 2022 میلادی، رهبری سازمان توسعه تجارت ایران، هدف خود را برای افزایش تجارت با افریقا به 5 میلیارد دلار تا سال 2025 میلادی تعیین کرد که اکنون، حدود 1.2 میلیارد دلار است.

در شرایط اعمال تحریم غرب، توسعه روابط با سایر مناطق در اولویت ایران است. در همین ماه گذشته، رئیسی از امریکای لاتین دیدن کرد و اکنون نوبت افریقاست. از جمله این که نه فقط به دلیل چشم انداز اقتصادی، بلکه به عنوان یکی از پایگاه های استراتژیک رویارویی دو کشور – امریکا و اسرائیل – مورد توجه تهران است. در تهران نیز به علاقه روسیه و چین به این منطقه توجه می شود، اما اینجا صحبت از رقابت نیست. علاوه بر این، رسانه های ایرانی گسترش اقتصادی پکن در این قاره را نمونه ای برای پیروی می دانند.

ابراهیم رئیسی تصمیم گرفت، سفر خود را با سخت ترین چیز آغاز کند؛ کنیا که نقش متحد کلیدی امریکا در شرق افریقا را ایفا می کند. با وجود این، از رئیس جمهوری ایران ایران با استقبالی در سطح عالی تجلیل شد. پرزیدنت ویلیام روتو ایران را "مرکز نوآوری جهان" خواند و بر "اهمیت استراتژیک" همکاری دو جانبه تاکید کرد.

در این میان، با توجه به روابط امریکا و کنیا، روابط نایروبی با تهران در هاله ای از ابهام است. علاوه بر این، شهروندان ایرانی به طور پیوسته، در کنیا به ظن جاسوسی و آماده سازی حملات تروریستی علیه شهروندان و مؤسسات اسرائیلی بازداشت می شوند. بنابراین، آقای رئیسی باید خود را مسلط نشان می داد. او از اظهارات سیاسی صرف نظر کرد و بر اقتصاد و تجارت متمرکز شد که وعده داد تا آن را ده برابر کند. صادرات ایران به کنیا در سال 2022، بالغ بر 53.2 میلیون دلار و واردات 17.3 میلیون دلار بوده است که میانگین رشد تجارت میان کشورها از سال 1997 تاکنون 1.8 درصد است.

رئیسی در اوگاندا احساس اطمینان بیشتری می کرد. روابط میان کشورها به تجارت محدود نمی شود و بر حوزه نظامی – فنی نیز تأثیر می گذارد. مواضع نزدیک و سیاسی. اگرچه، اوگاندا نیز متحد امنیتی امریکا محسوب می شود، اما همواره از توسعه برنامه هسته ای ایران حمایت کرده است. یووری موسوینی در طول عمر خود سه بار موفق شد، از رهبران مختلف ایران پذیرایی کند. در عین حال، هیچ گاه همدردی خود را با تهران پنهان نکرد. بنابراین، در اوگاندا، رئیس جمهوری ایران می توانست، سخنرانی های معمول خود را انجام دهد. او از غرب انتقاد کرد و از قانون خشن اوگاندا که به گفته فعالان حقوق بشر، علیه اعضای جامعه دگرباشان جنسی از سال جاری اجرایی شده است، تمجید کرد (اوگاندا برای روابط همجنس گرایانه و گسترش عفونت اچ آی وی، مجازات شدیدی در نظر گرفته است). یووری موسوینی از سرمایه گذاران ایرانی دعوت کرده تا به ساخت پالایشگاه نفتی کمک کنند که به دلیل انتقاد گروه های زیست محیطی برای جذب سرمایه گذاری با مشکل مواجه شده است.

ایستگاه آخر این تور، زیمبابوه بود. این جمهوری که تحت تحریم های بریتانیا، اتحادیه اروپا و امریکا نیز قرار دارد، به «منطقه آسایش» رئیس جمهوری ایران تبدیل شده است. در آنجا از رئیس جمهوری ایران مانند خانواده استقبال شد. نمایندگان دو کشور مدت هاست که به عنوان یک جبهه متحد علیه سیاست تحریمی غرب عمل می کنند. در سال 1979، یک هیئت زیمبابوه برای تبریک پیروزی انقلاب اسلامی به مقامات جدید ایران به تهران آمد و در سال 1996، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهوری وقت ایران حتی مهمان افتخاری عروسی رابرت موگابه، رئیس جمهوری وقت زیمبابوه شد. روابط ایران و زیمبابوه طیف وسیعی از زمینه ها را شامل می شود، از تامین تجهیزات کشاورزی و تخصیص بورسیه تحصیلی به دانشجویان زیمبابوه تا سرمایه گذاری در رسانه ها و مخابرات. در جریان سفر رئیس جمهوری ایران، طرفین 12 تفاهم نامه را امضا کردند.

نتایج سفر ابراهیم رئیسی به افریقا در نگاه اول کم به نظر می رسد. اما، باید به یاد داشته باشیم که این اولین سفر یک نماینده ایرانی در این سطح به این منطقه طی ده سال گذشته است. از اوایل دهه 1980 تا سال 2013، هر رئیس جمهور ایران حداقل دو بار در دوران ریاست جمهوری خود از کشورهای افریقایی دیدن کرد. فعال ترین آنها، محمود احمدی نژاد بود که در مجموع 23 سفر داشت.

حسن روحانی یک تغییر جدی انجام داد. او روی مذاکره با کشورهای غربی تمرکز کرد و در حقیقت، مسیر افریقا را رها کرد. او آن را تنها پس از خروج امریکا از توافق هسته ای در سال 2018 میلادی به یاد آورد، زمانی که امیدها برای همکاری تمام عیار با جهان غرب از بین رفت. وزارت امور خارجه ایران در اکتبر 2020 میلادی استراتژی جدیدی را با هدف تقویت روابط تجاری و اقتصادی با آفریقا تدوین کرد. اما همه اینها در سطح لفاظی باقی ماند: حسن روحانی هرگز به این قاره سفر نکرد و تهران در طول سال های ریاست جمهوری خود سه رهبر افریقایی را پذیرفت.

رقابت ایران و عربستان سعودی نیز بر پویایی روابط با افریقا تأثیر منفی گذاشت. در سال 2016، تحت فشار ریاض، سه کشور شاخ افریقا یعنی سودان، جیبوتی و سومالی که از شرکای تجاری مهم ایران محسوب می شدند، روابط خود را با جمهوری اسلامی قطع کردند. اکنون، در بحبوحه عادی سازی روابط عربستان سعودی و ایران و مذاکرات به بن بست رسیده توافق هسته ای، رئیسی قصد دارد، با ارائه استراتژی عمل گرایانه تری برای همکاری به کشورهای افریقایی، زمان از دست رفته را جبران کند.

تا به امروز، نمایندگی های دیپلماتیک ایران فقط در 21 کشور از 54 کشور این قاره گشایش یافته است. اما، تنها تکیه بر این ارقام ارزش ندارد. مؤسسات خیریه، بشر دوستانه، فرهنگی، آموزشی، مذهبی، سیاسی و غیردولتی ایران، دهه هاست که در کشورهای مختلف افریقایی فعالیت می کنند. آنها به ویژه، به حمایت از اقلیت های شیعه مشغول هستند. علاوه بر این، در سال های اخیر، جنبش حزب الله لبنان که ارتباط تنگاتنگی با ایران دارد، در غرب افریقا به شدت فعال شده است. این سازمان از طریق دیاسپورای لبنانی فعالیت می کند و بر اساس تخمین های مختلف، تعداد آنها 200 تا 300هزار نفر است. 

پس از عادی سازی روابط با عربستان سعودی، ایرانی ها شروع به احیای روابط با دیگر کشورهای عربی کردند، روابطی که پیش از این نمی توانست، ساده نامیده شود. اگر «دوره سرد» با سودان تنها چند سال به طول انجامید، پس از انقلاب اسلامی روابط با مراکش و مصر به نتیجه نرسیده است. هر دوی این کشورها محمد رضا پهلوی را که مجبور به ترک ایران شد، پذیرفتند. با این وجود، اکنون تهران تصمیم گرفته است، عملگرایانه عمل کند و به رباط و قاهره نزدیکتر شود. مراکش دو بار در سال های 2009 و 2018 میلادی، روابط خود را با ایران قطع کرد و این کشور را به مذهب شیعه و حمایت از استقلال صحرای غربی متهم کرد. ایران در تلاش است تا با تاکید عمومی بر اقتصاد، از گوشه های تیز دور بزند. اما، همیشه سیاست پشت آن است.

منبع: کامرسنت (روسیه) / تحریریه دیپلماسی ایرانی