جنجال استفاده از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین

نویسنده: حامد مزرجی، فارغ التحصیل رشته روابط بین الملل دانشگاه شفچنکو - کی یف

دیپلماسی ایرانی: از 24 فوریه 2022 که تهاجم موشکی روسیه علیه اوکراین و نیز تهاجم بر اوکراین شکل علنی گرفت، همواره جمهوری اسلامی بر موضع بیطرفی و عدم کمک به هیچ یک از طرفین تاکید کرد. اولین زمزمه ها درباره دخالت ایران و به عبارتی کمک تسلیحاتی از سوی ایران به روسیه از سوی ارگان های اطلاعاتی آمریکا و توسط خبرگزاری آسوشیتدپرس در ژوئیه 2022 منتشر شد. 

طبق این خبر آمده بود: آمریکا شواهد موثقی دال بر استفاده از پهپادهای ایرانی در اوکراین در اختیار ندارد. با این حال، می داند که آنها آماده عملیات هستند. اطلاعات مربوط به انتقال پهپاد توسط تهران به متجاوزان، در زمانی علنی شد که بروکسل و واشنگتن اقداماتی را برای احیای توافق هسته ای ایران، منعقد شده در سال 2015 آغاز کردند. 

همچنین جیک سالیوان، مشاور امنیتی ریاست جمهوری آمریکا در 12 ژوئیه امکان در اختیار گذاشتن پهپادهای ایرانی به روسیه را مطرح کرد و گفت: اطلاعات ما حاکی از آن است که دولت ایران آماده انتقال چند صد پهپاد به روسیه است. 

در خبری دیگر یوگنی فئودورف، نماینده دومای روسیه و عضو کمیته بودجه و مالیات اظهار  داشت: با در نظر داشتن سفر در سطح عالی به ایران (رئیس جمهور) ما پهپادها را دریافت می کنیم. 

بعد از این خبرها که به نقل از منابع غیررسمی در رسانه های گروهی اوکراین منتشر می شد، دولت اوکراین موضعی رسمی نسبت به این اخبار اتخاذ نمی کرد و گویا آن را به ثبت و مدرک رسمی حاکی از کاربرد این پهپادها از سوی روسیه منطو کرده بود. در همین مدت نمایندگان رسمی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، دخالت ایران را در معامله و ارسال پهپادهای ایرانی به روسیه تکذیب کردند. این تکذیب ها حتی بعد از اطلاعات منتشره پس از سفر ولادیمیر پوتین به ایران و اخبار گسترده توافق ایران برای انتقال پهپاد روسیه به اوکراین تکرار و تاکید شد.  

اما برای اولین بار در 13 سپتامبر، نیروهای مسلح اوکراین خبر از ساقط کردن پهپادی منتسب به ایران را در ناحیه آزاد شده گوپیانسک استان خارکف همراه با عکس هایی از این پهپاد با نوشته های سیرلیک گران – 2 منتشر کرد. 

در این زمان بصورت پراکنده اظهار نظراتی مبنی بر ضرورت واکنش نسبت به ایران از سوی برخی شخصیت های اوکراین شنیده می شد.  

در 23 سپتامبر نیز نیروهای مسلح اوکراین خبر ساقط کردن پهپاد مهاجر 6 را در آسمان ادسا در اوکراین منتشر کردند. در همین حال، بر اساس اخبار رسانه های اوکراین دو پهپاد منتسب به ایران موجب تخریب دو ساختمان اداری و نیز کشته و مجروح شدن شهروندان اوکراین شد. 

در همین روز یعنی 23 سپتامبر، وزارت امور خارجه اوکراین، کاهش تعداد دیپلمات های ایرانی در سفارت اوکراین و نیز رد اعتبارنامه سفیر جمهوری اسلامی در اوکراین را اعلام کرد و اقدام ایران در ارائه پهپاد ایرانی به روسیه که علیه شهروندان اوکراین استفاده می شود را متناقض با بیانیه های پیشین مقامات مسئولی ایران در اتخاذ موضع بیطرفی و احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی اوکراین دانست. وزارت امور خارجه ایران ضمن ابراز تاسف نسبت به این عمل اوکراین، بر مخالفت ایران با جنگ و ضرورت حل و فصل سیاسی اختلافات تاکید کرد و از اوکراین خواست تا از طرف های ثالث که دنبال تخریب روابط دو کشور هستند تاثیر نپذیرد. 

در 16 اکتبر، واشنگتن پست گزارش داد: ایران نه تنها پهپادهای تهاجمی را مخفیانه می فرستد، بلکه آنچه را که «برخی مقامات آن را موشک های زمین به زمین ساخت ایران می نامند» نیز ارسال می کند.  این خبر نیز در رسانه های اوکراین انتشار یافت. 

هنوز رسانه های گروهی بصورت گسترده، تفسیرات این فعل و انفعال را ارائه نداده بودند که در صبح روز 17 اکتبر خبر حمله به کی یف از سوی پهپادهای ایرانی منتشر شد. 

تا جایی که میخاییل پودولیاک، مشاور رئیس اداره ریاست جمهوری اوکراین، اعمال تحریم علیه ایران را اکنون کم می داند و ایران را مسئول مرگ شهروندان در قلب اروپا می داند. کولبا، وزیر امور خارجه اوکراین نیز از کشورهای اروپایی خواستار سامانه های ضد هوایی و نیز اعمال تحریم علیه ایران شد. کولبا همچنین در شامگاه 17 اکتبر ایران را همدست تجاوز روسیه علیه اوکراین دانست. در همین روز، یوری ایگنات، فرمانده نیروهای هوایی اوکراین اطلاع داد: 37 پهپاد از 43 پهپاد تهاجمی در صبح روز 17 اکتبر ساقط شده و آن را نتیجه خوبی دانست. 

ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران یک بار دیگر بر عدم ارائه پهپاد ایرانی به روسیه تاکید کرد و اطلاعات منتشره را ناشی از احساسات سیاسی و منشا گرفته از منابع غربی دانست. وی گفت: ایران به هیچ یک از طرفین درگیر جنگ، تسلیحات ارائه نکرده است. 

واکنش و رفتار کشورها و شناسایی جوانب آن

موضوع پهپادهای ایرانی در اوکراین و انتشار آن از سوی کشورهای مختلف با تفسیرات متفاوتی همراه است که هر کشور منافع خود را در آن دنبال می کنند. اوکراین، جمهوری اسلامی ایران، اسرائیل، آمریکا و روسیه 5 کشور اصلی هستند که برداشت های خود را نسبت به این موضوع داشته اند. جراید مستقل و مقامات اوکراین بخصوص در روزهای اول انتشار این اخبار، موضعی خویشتن دار داشتند و حتی مقامات اوکراینی، با تاکید بر موضع رسمی ایران که همواره بر عدم ارائه این پهپادها به روسیه یادآور می شد، تلاش برای کمرنگ کردن نام ایران در این موضوع داشت که به مرور این سیاست تغییر کرد. حتی می توان عنوان داشت، واکنش اوکراین در قبال سیاست های دوگانه ترکیه نسبت به اوکراین در روابط با روسیه، یا سیاست های غیردوستانه مجارستان و یا حتی رفتارهای بلاروس در مهیاسازی زمینه برای حملات موشکی و هوایی علیه اوکراین و نیز رخنه کردن نیروهای روسی از جبهه شمالی کشور به مناطق بوچا و ایرپین در استان کی‌یف نسبت به مسئله پهپاد منسوب به ایران نرمتر بود. البته می توان مسئله سقوط هواپیمای اوکراینی و پیامدهای آن را در نهایت در اتخاذ چنین موضع سختگیرانه ای بی تاثیر ندانست.

روسیه: روسیه که در تقابلات با اوکراین خود را عملا کم تعداد می دید و فقط در رای گیری های بین المللی علیه تمامیت ارضی اوکراین به رای بلاروس، سوریه، کره شمالی و نیکاراگوئه تکیه می کرد، تلاش کرد تا این جبهه را گسترده کند. در ابتدا تلاش کرد تا کشورهای عضو پیمان امنیت جمعی را به این مناقشه دخالت دهد، ولی بعد از گفت وگوهای آشکار و پنهان بین اعضا، صمدیاروف، سخنگوی وزارت امور خارجه قزاقستان با اشاره بر اینکه، حوزه ماموریت سازمان پیمان امنیت جمعی، مرزهای بین‌المللی به رسمیت شناخته شده کشورهای عضو این سازمان را در بر می گیرد، اظهار داشت، امنیت جمعی تنها برای این مرزها اعمال می‌شود. برای همین موضوع مشارکت سازمان پیمان امنیت جمعی در منطقه درگیری روسیه و اوکراین در دستور کار نیست. در 29 سپتامبر هم وزارت اطلاع رسانی و توسعه اجتماعی قزاقستان، خبر انتقال تجهیزات نظامی و تانک به روسیه را تکذیب کرد و آن را غیرواقعی دانست. 

اما از سویی روسیه تلاش کرد تا همکاری نظامی خود با ایران را در زمینه پهپادها پررنگ کند. در حالی که به گفته کارشناسان روسی که قبل از جنگ با اوکراین بیان می شد، روسیه خود در میان سه کشور اصلی تولید کننده پهپاد بعد از چین و آمریکاست ولی عملا بعد از حملات پهپادی روسیه به اوکراین، سخنی از پهپاد روسی در میان نیامد. با اینکه در اوایل جنگ منطقه دانباس، خبرهایی از کاربرد پهپادهای تجسسی روسیه منتشر می شد. 

از طرفی، روسیه با داخل کردن ایران در جنگ با اوکراین، حداقل در سطح رسانه های گروهی نشان می دهد که در جنگ با اوکراین تنها نیست و کشورهایی نظیر بلاروس و سوریه و اکنون ایران در کنار این کشور هستند و ظاهر قضیه را از یک جنگ یکجانبه از سوی روسیه به گروهی متحد و بین المللی تبدیل کند و بخصوص در مسئله ایران، لبه تیز تهدیدات تحریم ها را متوجه ایران کند. به هر حال، اگر روسیه بتواند ایران را بدین ترتیب وارد جنگ خود با اوکراین کند، می توان سیاست این کشور را موفقیت آمیز دانست که خود را از تنهایی در جنگ خارج کرد. 

اسرائیل: سیاست اسرائیل نیز در انتشار اطلاعات مربوط به کاربرد پهپاد در جنگ علیه اوکراین نیز طبیعی است و با خطرناک نشان دادن قدرت نظامی ایران می توان به  اهداف خود در افزایش اعمال تحریم ها علیه و نیز عدم دستیابی به توافق برجام نائل شد. هر چند بعد از زمزمه های شنیده شده در احتمال کمک اسرائیل به اوکراین در مقابله با پهپادهای ایرانی، تهدیداتی پراکنده از سوی مقامات و شخصیت های روسیه نسبت به اسرائیل منتشر شد. 

آمریکا: در همین راستا، نقش آمریکا را هم نمی توان نادیده گرفت که بدین طریق می تواند فشارها بر ایران برای توافق بر سر برجام را افزایش دهد و عقب نشینی هایی در مواضع ایران بدست آورد. 

اوکراین: درباره موضع کشور اوکراین می توان اشاره داشت: در عین اینکه حفاظت در برابر تهاجم و مقابله با تسلیحات خارجی بکارگرفته شده از سوی روسیه طبیعی است، اما در این زمینه، برجسته کردن نقش پهپادهای ایرانی در تهاجمات از سوی اوکراین، می تواند به دریافت کمک های ضد هوایی از سوی کشورهای اروپایی و آمریکا و نیز  افزایش کمک های مالی کشورهای غربی یاری کند. از سوی دیگر و مهم ترین هدفی که اوکراین در شرایط ایجاد شده دنبال آنست، دریافت کمک های دفاعی ضدهوایی موسوم به گنبدآهنین از اسرائیل است که البته اسرائیل خود بی میل نیست تا بتواند کارایی سامانه های خود را در قبال پهپادهای ایرانی آزمایش کند، هر چند به نارضایتی و تهدید از سوی روسیه هم بیانجامد. اوکراین در این مسیر حتی تا ارائه پیشنهاد قطع روابط دیپلماتیک با ایران از سوی کولبا وزیر امور خارجه به رئیس جمهوری و نیز محکوم سازی سیاست ایران پیش رفت که البته تاکنون (20 اکتبر) به قطع کامل روابط منجر نشده است. البته این هدف اوکراین با جواب رد در ارائه کمک های دفاعی و نظامی از سوی اسرائیل همراه بود که بنی گانتس، وزیر دفاع اسرائیل آن را به عنوان مقام دفاعی کشور عنوان کرد و گفت: اسرائیل بجز کمک های پزشکی و انسانی، کمک های نظامی دیگری به اوکراین انجام نمی دهد. این مسئله یک بار دیگر سیاست عجولانه در تصمیم گیری های رئیس جمهوری اوکراین را نشان می دهد.

مرتبط با این تحولات باید به اظهار نظر پسکوف، سخنگوی ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه هم اشاره داشت که از استفاده پهپادهای ایرانی در روسیه اظهار بی اطلاعی کرد و پرسش را محول به وزارت دفاع روسیه کرد. 

در خاتمه باید به سیاست خارجی کشورمان اشاره کنیم که در عین تکذیب های چندباره از سوی مسئولین کشور در عدم صدور پهپاد به روسیه، اقدام عملی برای اثبات گفته ها انجام نمی دهد و بدین وسیله کشور در معرض تهدیداتی قرار می گیرد که شاید در توازن بده بستان های دیپلماسی، هم طراز نیست و اعلام نقش ایران در جنگ اوکراین و روسیه، به منافع ملی کشور از نظر سیاسی و اقتصادی لطماتی وارد می کند که در شرایط فعلی جبران ناپذیر خواهد بود و مشکلات بیشتر بین المللی را که در حالت فعلی هم کم نیست، افزایش خواهد داد. البته موضع وزارت امور خارجه ایران که از سوی ناصر کنعانی، سخنگوی این وزارتخانه در امکان گفت وگو با اوکراین برای روشن شدن موضوع و رفع اتهام ها عنوان شد، خط مشی مناسبی است که باید دید تا چه میزان می تواند عملی شود و به کاهش تنش ها انجامد و این مسئله را ثابت کند، کشور ما در عرصه بین المللی در حرف و عمل یکسان است که این نکته ای مهم در روابط بین الملل است که بر اساس اعتماد متقابل استوار است.